Brazilië en de geënsceneerde afbraak van een sociaal experiment

Een corrupte presidentsvrouw die onbekwaam is en haar land naar de afgrond heeft geleid. Zo wordt Dilma Rousseff voorgesteld in heel wat nationale en internationale media, The Economist op kop. Interim-president Michel Temer, die sinds donderdag de fakkel heeft overgenomen, belooft de rust en het vertrouwen in de groei-economie te herstellen. Rousseff zelf en haar Arbeiderspartij hebben het over een regelrechte staatsgreep maar dan een in 21ste eeuwse stijl. Ook de Braziliaanse acteurs van Aquarius in Cannes schreeuwden het uit :‘Er is een staatsgreep aan de gang in ons land’.

Over de gang van zaken in Brazilië en de achterliggende agenda wordt er in de pers een dikke mist gespuid. Wat is er nu precies gebeurd? Hoe kon dit alles gebeuren? En waarom is het gebeurd? Tijd om enkele zaken op een rij te zetten en enkele mythes te ontmaskeren.

1. Wat is er precies gebeurd?

Donderdag 12 mei is het doek gevallen over de regering Dilma Rousseff. Op die dag gaf de senaat zijn goedkeuring aan de afzettingsprocedure, de aanvraag voor impeachment. Het parlement had in april zijn goedkeuring al gegeven. Formeel gezien is president Dilma Rousseff nu voor 180 dagen geschorst. In die periode wordt het onderzoek gevoerd naar de beschuldigingen die haar ten laste worden gelegd. De kans dat ze vrijgepleit wordt en haar functie opnieuw kan opnemen, is zo goed als onbestaande, gezien de krachten die haar tegenwerken.

Onmiddellijk na de stemming in de senaat is vice-president Michel Temer van de centrumrechtse PMDB-partij haar opgevolgd als interim-president. Als Dilma effectief schuldig wordt bevonden, zal Temer aanblijven tot het einde van dit mandaat, tot december 2018. Er doen geruchten de ronde over vervroegde verkiezingen, maar het is weinig waarschijnlijk dat daartoe wordt overgegaan.

2. Waarvan wordt Rousseff beschuldigd?

De ex-president wordt beschuldigd van het opsmukken van de boekhouding om het deficit kleiner voor te stellen dan het werkelijk is. In Braziliaanse termen heet het pedaladas fiscais: fiscale verschuivingen van de ene rekening naar de andere, in dit geval het overzetten van financiële middelen van overheidsbanken om uitgaven voor overheidsprogramma’s te dekken en zo een begroting in evenwicht voor te stellen. Volgens een wet betreffende Fiscale Verantwoordelijkheid zou dit illegaal zijn. Dilma Rousseff ontkent echter dat ze iets onwettigs gedaan heeft en houdt haar onschuld staande.
Zulke pedaladas fiscais zijn overigens ook door vorige regeringen toegepast zonder dat er een haan naar kraaide.

Niemand verwijt de ex-president echter persoonlijke verrijking of beschuldigt haar zelf van corruptie.

Het is opmerkelijk dat dit argument uiteindelijk de enige aanklacht is waarover het impeachment-onderzoek zal gaan. Haar tegenstanders hebben haar al op alle mogelijke manieren proberen te beschadigen. Enkele maanden geleden luidde de aanklacht dat ze overheidsmiddelen gebruikt had om haar verkiezingscampagne van oktober 2014 te financieren. En in 2014 is het immense corruptieschandaal binnen de staatsoliemaatschappij Petrobras aan het licht gekomen, de zogenaamde Operatie Car Wash. Dilma Rousseff wordt hiervoor verantwoordelijk gesteld omdat zij minister van Mijnbouw en Energie was in de periode waarop het corruptieschandaal begon.

Niemand verwijt de ex-president echter persoonlijke verrijking of beschuldigt haar zelf van corruptie. Meer dan vijfhonderd functionarissen zijn inmiddels ontslagen omwille van hun betrokkenheid bij dit corruptieschandaal, zowel van de Arbeiderspartij als van de oppositie. Tientallen ministers zijn in verdenking gesteld of zitten in de gevangenis voor betrokkenheid bij de Operatie Car Wash. Het is een olievlek die almaar verder uitdeint. Maar daarvoor wordt Rousseff dus nu niet beschuldigd.

De voorzitter van het parlement, Eduardo Cunha (PMDB), die de aanvraag voor impeachment heeft opgestart, is intussen zelf moeten opstappen omdat hij illegale rekeningen heeft in Zwitserland met geld afkomstig van illegale praktijken.

Ook interim-president Michel Temer (PMDB), die Dilma is opgevolgd, is verwikkeld in een groot corruptieschandaal met verkoop van ethanol in de exporthaven van Santos. Of hij kan aanblijven is nog maar de vraag, als het justitie menens is om achter de corruptie aan te gaan. Een jaar geleden zei Temer nog: ‘een impeachment van Dilma Rousseff is ondenkbaar. Het zou een grote crisis genereren en het land destabiliseren.’ De laatste weken heeft hij zijn volle medewerking verleend aan de afzettingsprocedure.

3. Waarom spreken de presidente en haar aanhangers van “een staatsgreep”?

Het afzetten van de president is een grove inbreuk in de democratie. Dilma Rousseff is in oktober 2014 met 51,64 procent van de stemmen verkozen voor een tweede ambtstermijn, en die loopt tot december 2018. De oppositie, met als belangrijkste kracht de sociaal democratische PSDB van Aécio Neves, heeft die overwinning echter nooit kunnen verwerken. Drie keer op rij hebben ze de verkiezingen verloren van de Arbeiderspartij. Sinds de recente overwinning van Dilma in oktober 2014 heeft de PSDB naar een manier gezocht om haar regering ten val te brengen. Ze heeft het daarbij niet enkel gemunt op de figuur van Dilma Rousseff. Het was duidelijk de bedoeling om de Arbeiderspartij te beschadigen en definitief van de macht te houden.

Vandaar de publieke vernedering van Lula, de voorganger van Dilma en populairste politicus in Brazilië, door voor het oog van de camera’s binnen te vallen in zijn huis om hem mee te nemen voor verhoor over zaken waarover hij zijn vrijwillige medewerking al had verleend. Ook een telefoongesprek tussen Dilma Rousseff en haar beschermengel Lula werd afgeluisterd en publiek gemaakt door rechter Sérgio Moro. Die heeft daarmee zelf een overtrading begaan en werd door het Hooggerechtshof van het dossier Lula afgehaald.

De arrestatie van Lula voor verhoor vond plaats enkele dagen nadat hij kenbaar gemaakt had dat hij zich opnieuw kandidaat zou stellen bij de verkiezingen van 2018.

4. Van waar dan al de straatprotesten? Wie zijn die mensen?

De golf van protesten begon in Brazilië in 2013, het jaar voor het WK voetbal, naar aanleiding van de verhoging van het tarief voor het openbaar vervoer. De manifestaties namen vooral de zware uitgaven voor het WK en de komende Olympische Spelen op de korrel, terwijl er zich andere noden opdringen, zoals het openbaar vervoer, onderwijs en huisvesting.

Het grootste deel van de mensen die toen op straat kwamen, waren aanhangers van de regering Rousseff. Het was de bevolkingsgroep die net was toegetreden tot de consumptiemaatschappij en wou dat het veranderingsproces sneller en verder zou gaan. Ze vroegen geen andere regering, ze vroegen aanpassingen aan het beleid. Om die protesten te bedaren, beloofde president Rousseff onder meer politieke hervormingen. Daar is ze echter nooit aan toe gekomen, omdat de hele heisa tegen haar onvoldoende draagvlak overliet in het parlement om grondige veranderingen door te voeren.

Sinds toen is de rust niet teruggekeerd en hebben ook rechtse krachten zich op straat geconcentreerd. Die anti-regeringsgroeperingen bestrijken een brede waaier, gaande van de traditionele economische elites en een kern van de vroegere militaire dictatuur tot de nieuwe middenklasse die net door 13 jaar sociaal beleid uit de armoede is getild en vindt dat het veranderingsproces niet snel genoeg gaat. Zij hebben hun eigen frustraties, maar laten zich ook makkelijk op sleeptouw nemen door een elite met een eigen politieke en economische agenda. En grote media zoals O Globo staan helemaal in dienst van die agenda.

De roep om de terugkeer van de dictatuur, zoals vijftig jaar geleden, is opvallend, maar hoeft tegelijk niet te verbazen. De militairen hebben in Brazilië altijd een belangrijke macht in handen gehouden. Er is bij de overgang naar de democratie een geheime deal gesloten en dat verbond is nooit echt doorbroken, zegt de Braziliaanse dichter Domenek. Er is nooit een inversie van de macht gekomen.

Daarnaast is er ook een groep die roept om grondige politieke veranderingen in Brazilië, om een ander soort politiek en om een echte verdieping van de democratie. Zij zijn de corruptie beu en verwijten de Arbeiderspartij dat ze te veel meegegaan is in de oude politieke cultuur. Dat ze te weinig afstand genomen heeft van oude praktijken. Dat de doorgevoerde sociale hervormingen nooit tot structurele hervormingen geleid hebben die het – sociaal en ecologisch nefaste- kapitalisme in vraag stelden.

5. Anti-corruptie?

De keuzes die interim-president Temer gemaakt heeft bij de samenstelling van zijn regering, laten weinig aan de verbeelding over. Twaalf van de 23 ministers ontvingen in de verkiezingscampagne van 2014 geld van bedrijven die betrokken zijn bij de Operatie Car Wash. Tegen negen ministers loopt een gerechtelijk onderzoek voor corruptie of administratieve wanpraktijken. De verantwoordelijke voor juridische kwesties in het Ministerie van Binnenlandse Zaken wordt Gustavo do Vale Rocha, de advocaat van Eduardo Cunha, de gewezen parlementsvoorzitter die de impeachment-procedure in gang heeft gezet. De regering Temer pakt dus eerder uit als een regering ván de Operatie Car Wash dan een regering die de strijd tegen de corruptie belooft aan te binden.

6. Verdieping van de democratie?

Sommige media interpreteren het huidige protest en de afzetting van Dilma Rousseff “omwille van misbruik en corruptie” als “een verdieping van de democratie”. Niets is minder waar. De regering Temer is in geen enkel opzicht de incarnatie van de verhoopte diepgaande politieke veranderingen.

Over een aantal cruciale verwezenlijkingen van 13 jaar PT-beleid werd meteen een kruis gezet. Het Secretariaat van Sociale Communicatie en de ministeries van Cultuur, van Communicatie, van Vrouwenrechten, Raciale Gelijkheid en Mensenrechten, en dat van Rurale Ontwikkeling werden meteen afgeschaft net als het Anti-Corruptie-agentschap.

De ministeries van Ontwikkeling, Industrie en Handel, van Onderwijs, van Justitie en van Arbeid werden hervormd. De minister van Milieu, Izabella Teixeira, werd vervangen door Sarney Filho, de zoon van de gewezen president José Sarney (PMDB), exponent van de macht van de grootgrondbezitters, met zelf een heel feudum in de deelstaat Maranhão.

Op 5 uur tijd werd de klok 30 jaar teruggedraaid.

Het is een regering die samengesteld is uit blanke “witte boorden” mannen, geen vrouwen, geen zwarten of kleurlingen, geen enkele vertegenwoordiger van de sociale klassen. Op een enkele manier is de sociale en etnische diversiteit weerspiegeld in deze regering. ‘Op minder dan 5 uur tijd werd de klok 30 jaar teruggedraaid’, was op de sociale media te lezen.

7. Goed voor Brazilië, of goed voor de VS?

Minister van Buitenlandse Zaken wordt José Serra van de sociaal-democratische PSDB en hiermee krijgt de PSDB haar beloning voor het geleverde werk. Want als er iemand zich heeft ingespannen om de regering van Dilma Rousseff te destabiliseren, is het wel de PSDB van Aécio Neves en zijn voorganger José Serra.

Aécio Neves was de belangrijkste rivaal van Dilma Rousseff bij de verkiezingen van oktober 2014. Serra verloor twee keer als presidentskandidaat, een keer tegen Lula en een keer tegen Dilma Rousseff. Dit keer heeft hij dus meer geluk. Hij krijgt de opdracht om de Zuid-Zuid samenwerking, die een van de paradepaardjes was van de regering Lula, weer af te bouwen en de bevoorrechte relaties met China terug te schroeven, om vervolgens de banden met de VS weer aan te halen.

José Serra krijgt de opdracht om de Zuid-Zuid samenwerking weer af te bouwen en de bevoorrechte relaties met China terug te schroeven, om vervolgens de banden met de VS weer aan te halen.

Ook de formaties zoals Unasur, die de soevereiniteit van Zuid-Amerika bekrachtigen, moeten afgezwakt worden. Serra haalde al bijzonder hard uit naar de voorzitter van Unasur, de gewezen Colombiaanse president Ernesto Samper. Ook de ambassades van de ALBA-landen Nicaragua, Cuba, Ecuador en Bolivia kregen harde taal te horen.

In de aanloop naar de verkiezingen van 2014 werd er achter de schermen intens gewerkt aan een plan om de regering van Dilma Rousseff te destabiliseren.

Volgens het Braziliaanse webmagazine Carta Maior is de PSDB de voorbije jaren de partij geworden die in Brazilië de belangen van het grootkapitaal verdedigt en zich ertoe leent de spreekbuis te zijn van Amerikaanse banken zoals JP Morgan. In de aanloop naar de verkiezingen van 2014 werd er achter de schermen intens gewerkt aan een plan om de regering van Dilma Rousseff te destabiliseren, in samenwerking met analisten van JP Morgan en met de volle medewerking van gewezen PSDB-president Fernando Henrique Cardoso.

Volgens Carta Maior sturen de grote financiële groepen openlijk aan op het einde van de democratie in Brazilië en laat de PSDB zich gedwee voor hun kar spannen. Wat ze beogen is een einde te maken aan het sociale beleid en opnieuw een radicaal neoliberale koers te varen, met afbouw van de sociale rechten en volle privatisering van de publieke sector.

8. Petrobras?

Heel concreet heeft het grootkapitaal het gemunt op - jawel, het Braziliaanse staatsoliebedrijf Petrobras, dat zowat de melkkoe is van het sociale beleid van de Arbeiderspartij. Het zijn de inkomsten van die oliemaatschappij, vooral uit de recent ontdekte diepzee-olie in het présal veld voor de kust van Rio de Janeiro, die instaan voor de pensioenen en andere sociale voorzieningen van de Brazilianen.

Maar het is een doorn in het oog van de neoliberale goeroe’s dat dit bedrijf voor een groot deel in beheer is van de Braziliaanse staat. Zij zien liever een volledige privatisering van de oliemaatschappij, zo blijkt uit informatie die via Wikileaks naar buiten is gekomen.

Het grootkapitaal aast op Petrobras, dat ze liever uit handen van de staat zien. Petrobras moet geprivatiseerd worden.

Door heel het corruptieschandaal is de waarde van Petrobras in elkaar gestort, waardoor het goedkoper wordt het bedrijf over te kopen, eenmaal het politiek zo ver is. Concreet betekent dit: een wetswijziging die de privatisering van Petrobras mogelijk maakt.

Volgens Wikileaks beloofde José Serra tijdens zijn campagne bij de presidentsverkiezingen van 2010 aan Chevron dat als hij president zou worden, hij de petroleumwet, zoals die door Lula was ingevoerd, zou veranderen om opnieuw meer winsten naar de multinationals te laten afvloeien. Hij verloor de verkiezingen, maar hij is zich wel als senator blijven inzetten voor zijn strijdpunt, met succes. In de aanslepende crisis is er in het parlement een herziening van de petroleumwet goedgekeurd. Dilma Rousseff heeft dit, gezien haar zwakke positie, niet kunnen tegenhouden.

9. Brazilië en co

De betekenis en de impact van de politieke crisis in Brazilië is moeilijk te overschatten en overstijgt de nationale grenzen.

Wat er hier aan de hand is, moet gezien worden als een evenwichtsoefening van de wereldmachten in de context van een nieuwe koude oorlog, met als belangrijkste spelers de VS en China.

Wat er hier aan de hand is, zo stelt de bevrijdingstheoloog Leonardo Boff, moet gezien worden als een evenwichtsoefening van de wereldmachten in de context van een nieuwe koude oorlog, met als belangrijkste spelers de VS en China. ‘Wikileaks onthulde de spionage van de VS binnen Petrobras, onder meer om informatie over de reserves van présal in te winnen. Ook Dilma Rousseff werd afgeluisterd. Dit is een onderdeel van de strategie van het Pentagon, om alle ruimte te bestrijken onder het lema: “één wereld, één imperium”.

‘Ze hebben de mond vol over democratie maar in werkelijkheid hollen ze die uit, om alle macht over te dragen aan de markt en aan de internationalisering van de economie’, aldus Boff. Het belangrijkste verweer hiertegen, is volgens Boff het blijven verdedigen van de democratie en het zoeken naar nieuwe wegen om die te versterken.

In Latijns-Amerika komt er deze periode een einde aan een cyclus van progressieve regeringen, regeringen die zich ingezet hebben om de levenskwaliteit van de armste lagen van de bevolking te verbeteren. Ze deden dat niet eens door fundamentele structurele veranderingen aan te brengen aan het kapitalisme. Hun enige “vergrijp” was op te komen voor een lichte herverdeling, zonder de gevestigde elites echt pijn te doen. En de eis naar een grotere soevereiniteit en zelfbeschikking om een eigen koers te bepalen. Nu worden ze afgezet om opnieuw baan te ruimen voor een radicaal neoliberalisme, ingezet eind vorig jaar met president Mauricio Macri in Argentinië.

Intussen staat Venezuela in brand en zijn de dagen van Nicolas Maduro geteld. De oppositie is alles in gereedheid aan het brengen om hem voor het einde van zijn termijn af te zetten. Rafael Correa in Ecuador en Evo Morales in Bolivia kunnen maar beter op hun hoede zijn.