Congo is zijn voorspelbaarheid kwijt

Ik was in Kinshasa in de week voor Donald Trump de eed aflegde als president van de Verenigde Staten, en trof mijn gesprekspartners binnen het regime aan in een bijzondere gemoedstoestand. Omdat Patrice Lumumba vermoord was enkele dagen voor John F. Kennedy geïnaugureerd werd, en Laurent-Désiré Kabila net voor de eedaflegging van George W. Bush, was men ervan overtuigd dat er die week een aanslag zou gepleegd worden tegen Joseph Kabila, dat men hem ook zou vermoorden voor Trump de fakkel overnam.

Dat paste overigens in een bredere samenzweringstheorie waarbij men ervan uit ging dat de internationale gemeenschap alles in het werk zou stellen om Congo te versplinteren, zoals dat eerder gebeurd was in Libië en Irak, en dat Kabila dus hetzelfde lot zou beschoren zijn als Saddam Hussein of Moeammar Gaddafi.

Opnieuw een verkiezingsjaar zonder verkiezingen

Deze aanslag heeft niet plaatsgevonden, zoals er de laatste maanden wel meer zaken niet doorgingen.

De toepassing van het vredesakkoord van 31 december bijvoorbeeld. Het Sylvesterakkoord werd na zware onderhandelingen ondertekend door de meerderheid en de oppositie, een twaalftal dagen nadat Kabila’s tweede en volgens de grondwet laatste mandaat als president van de Derde Republiek afliep. Het akkoord stippelde een road map uit om een politieke en institutionele chaos te vermijden.

Het proces werd onderhandeld door de katholieke bisschoppenconferentie CENCO en de ondertekenaars engageerden zich de grondwet te respecteren. Het stelde bij herhaling dat Kabila, staatshoofd sinds 2001, niet zou proberen een derde mandaat te verwerven. Integendeel, hij zou een transitieregering leiden en eind 2017 de macht overdragen aan een verkozen opvolger.

Zegt een van mijn contacten:  ‘Dit akkoord heeft de grote verdienste onrealistisch te zijn. Het is moeilijk uit te voeren.’

Enerzijds was het Sylvesterakkoord een belangrijke verwezenlijking. Het was echt een consensus, en alle partijen hadden concessies moeten doen. Er waren in 2016 wijdverspreide protesten geweest tegen het niet houden van de verkiezingen, met tientallen doden tot gevolg. Het akkoord lastte een periode van rust in. Het was ook een volledig Congolees proces, gefaciliteerd door misschien de laatste traditionele institutionele speler die een groot deel van zijn morele autoriteit behouden had.

Maar aan de andere kant bleef het een kwetsbare constructie. Het akkoord had nogal wat blinde plekken die in latere onderhandelingsrondes zouden worden ingevuld. En het was natuurlijk ondertekend door een intern verdeelde meerderheid en een intern verdeelde oppositie, in een land met een trieste traditie van akkoorden die ondertekend worden door mensen die niet van plan zijn ze te respecteren.

Of zoals een van mijn contacten dichtbij de president het zei: ‘Dit akkoord heeft de grote verdienste onrealistisch te zijn. Het is moeilijk uit te voeren. We zullen zoals overeengekomen de regering laten leiden door de oppositie en hen de verkiezingen laten organiseren. Zij zullen snel genoeg constateren dat het niet mogelijk is om dat voor het einde van het jaar te doen. En in december, als hun deadline voorbij gaat, zullen we hen uitfluiten zoals zij ons in december vorig jaar hebben uitgefloten.’

En inderdaad, sinds het akkoord heeft de regering voortdurend aangetoond niet de minste politieke wil te hebben om de verkiezingen effectief te organiseren. Dat lukte onder meer goed omdat ze er in slaagde de voorspelbare implosie van deUDPS na de dood van voorzitter Etienne Tshisekedi in februari uit te buiten.

Maar ook de oppositie maakte nauwelijks indruk. De enige activiteit die wel vooruitgaat, is de registratie van de kiezers. Vele binnen- en buitenlandse waarnemers geloven dat dit te maken heeft met het feit dat de regering zich zou voorbereiden om een referendum te organiseren om de grondwet te wijzigen, waarbij men onder meer verbod op een derde mandaat uit de grondwet zou willen schrappen.

Lokale conflicten

Ook buiten Kinshasa groeit de onzekerheid. Op verschillende plaatsen bleek de laatste jaren dat de Congolese staat zijn capaciteit heeft verloren om op lokale conflicten te anticiperen of er zelfs maar op te reageren. De meest dramatische ontwikkelingen deden zich voor in de Kasai, een regio waar het fenomeen van de gewapende groepen tot voor kort niet voorkwam.

Maar in augustus 2016 ontstond een lokaal conflict rond een opvolgingskwestie binnen de traditionele autoriteiten in een aantal dorpen op 70 km van Kananga. De gouverneur van Kasai Central probeerde iemand te benoemen tegen de wil van de gemeenschap, er waren gewelddadige incidenten waarin de lokaal gesteunde kandidaat werd gedood en uiteindelijk werd een nieuwe gewapende beweging opgericht, Kamwina Nsapu.

Het toenemend geweld in Kasai laat duidelijk zien hoe de Congolese staat zijn greep op lokale situaties verliest

Later in 2016 waren er nog een aantal gewapende incidenten in de streek, in januari 2017 werd het permanent en in februari groeide het exponentieel. De opstand, die op lokaal niveau was begonnen, verspreidde zich over verschillende provincies en de overheid reageerde met buitensporig geweld.

Ondertussen zijn er in de regio minstens 42 massagraven ontdekt. Twee leden van de VN-expertengroep, die onderzoek deden naar de schendingen van de mensenrechten en naar de link tussen het geweld, de nationale politiek en het Congolese leger, werden in maart ontvoerd en vermoord.

Het toenemend geweld in Kasai is dramatisch. Het laat duidelijk zien hoe de Congolese staat zijn greep op lokale situaties verliest. Daar zit men geklemd in een spanningsveld tussen enerzijds een formele administratie die op papier wel bestaat maar niet operationeel is wegens geen middelen, en anderzijds traditionele autoriteiten die zeer vaak legitimiteit missen en dus kwetsbaar zijn voor manipulatie door buitenstaanders.

In dit spanningsveld is het grootschalig geweld in de Kasai ontstaan en het kan op veel andere plaatsen in Congo in de onmiddellijke toekomst ook gebeuren, omdat het genoemde spanningsveld en de daarmee samenhangende straffeloosheid daar ook aanwezig zijn.

​Een centrale rol voor Angola

Ook de internationale constellatie rond Congo lijkt te bewegen. Vooral Angola eist een sleutelrol op.

Sinds het begin van het Kabila-regime wordt de zuiderbuur beschouwd ais één van de belangrijkste steunpilaren van het regime. Zowel Laurent-Désiré als Joseph Kabila hebben op verschillende momenten op Angola kunnen rekenen.

De regio gelooft niet langer dat Kabila zijn land stabiliteit kan garanderen en wil niet dat het grote land implodeert.

De president ging ervan uit dat deze steun het product was van solidariteit met zijn regime of zelfs persoonlijke affiniteit met zichzelf. Maar de realiteit is dat Angola als absolute prioriteit de stabiliteit van Congo heeft. Een eventuele implosie van het land zou zware gevolgen hebben voor Angola.

In de laatste maanden van 2016 heeft Angola erg duidelijke signalen richting Kabila gestuurd dat ze hem niet langer zouden steunen als hij de grondwet niet respecteert en binnen redelijke termijn geen verkiezingen organiseert. Deze positie lijkt te worden ondersteund door het hele SADC, de gemeenschap van staten in zuidelijk Afrika. De regio gelooft niet langer dat Kabila zijn land stabiliteit kan garanderen en wil niet dat het grote land implodeert.

Nu de situatie in 2017 snel verslechtert, reageert Angola erg gecrispeerd op het gebrek aan vooruitgang in het politieke proces en nog meer door de 1,3 miljoen ontheemden in Kasai, dat aan Angola grenst. Vele Congolese en internationale waarnemers, met inbegrip van het regime zelf, gaan ervan uit dat  Angola op korte termijn actie zal ondernemen om de druk op Kabila op te voeren.

Onvoorspelbaar

Het gevolg van al deze dynamieken - de impasse van de nationale politiek, de lokale conflicten, de bezorgde buurlanden- is dat niemand weet waaraan men zich kan verwachten.  Het is niet meer mogelijk te voorspellen wat er in Congo zal gebeuren.

De president en zijn omgeving weten hoe onpopulair ze zijn en dat ze het referendum alleen met fraude en / of intimidatie kunnen winnen

Aan de ene kant straalt het regime zelfvertrouwen uit en gelooft dat het een referendum kan afdwingen. Kabila leek dit te bevestigen in zijn recent interview met Der Spiegel, waarin hij stelde: ‘De grondwet veranderen is grondwettelijk. Veranderen is constitutioneel. Je kunt de grondwet wijzigen door een referendum.’

Maar aan de andere kant weten de president en zijn omgeving hoe onpopulair ze zijn en dat ze het referendum alleen met fraude en / of intimidatie kunnen winnen. In een onderzoek vorig jaar zei 81,4 procent van de respondenten dat ze tegen een grondwetswijziging waren. Ze weten ook dat hun vermogen om lokale conflicten onder controle te houden erg zwak is.

Een van de belangrijkste vragen op dit moment is welk effect de Europese sancties hebben die in de afgelopen weken werden uitgevaardigd tegen verschillende sleutelfiguren van het regime. Zullen ze de cohesie van het regime verder ondermijnen? Of zullen zij de hardliners rond Kabila juist in staat stellen de gelederen te sluiten en zelfs een deel van de publieke opinie terug te winnen met een militante nationalistische discussie?

Congo is zijn voorspelbaarheid kwijt.

***

Kris Berwouts (°1963) studeerde diep in het vorig millennium Afrikaanse taalkunde en geschiedenis in Gent. Hij werkte 25 jaar voor verschillende Belgische en internationale NGO’s en bouwde een stevige reputatie op als Centraal-Afrika kenner, gespecialiseerd in de vredes- en democratiseringsprocessen in de regio. Sinds 2012 werkt hij als onafhankelijk expert en schrijver. In juli wordt zijn boek Congo’s violent peace. Conflict and struggle since the Great African War gepubliceerd door ZED Books. In September verschijnt de Nederlandse vertaling Congo’s gewelddadige vrede bij Uitgeverij EPO.