Damascus morrelt aan demografie om “het nuttige Syrië” over te houden

Na zes jaar oorlog heeft de helft van de Syriërs – zo’n 11 miljoen mensen –  huis en haard moeten verlaten. In een aantal gevallen gaat het om georganiseerde bevolkingstransfers waarbij opstandige delen van de bevolking naar elders afgevoerd worden. Toch zijn deze transfers niet terug te brengen op sektarische tegenstellingen, maar eerder op de intenties van het regime om zich te focussen op het deel van Syrië dat essentieel is voor het overleven van het bewind.

  • Chaoyue 超越 PAN 潘 (CC BY-NC-ND 2.0) Syrische vluchteling Chaoyue 超越 PAN 潘 (CC BY-NC-ND 2.0)
  • H.usa (CC BY-NC-ND 2.0) Homs H.usa (CC BY-NC-ND 2.0)
  • H.usa (CC BY-NC-ND 2.0) Homs H.usa (CC BY-NC-ND 2.0)
  • Chaoyue 超越 PAN 潘 (CC BY-NC-ND 2.0) Homs Chaoyue 超越 PAN 潘 (CC BY-NC-ND 2.0)

Midden december vorig jaar verlaat een lange colonne groene bussen het oostelijke deel van Aleppo, op weg naar Idlib, een eind ten westen van de stad. Het is het eerste konvooi met als doel de bevolking uit het belegerde stadsdeel weg te halen in het kader van een overeenkomst tussen Rusland en Turkije. Hoeveel mensen uiteindelijk uit Oost-Aleppo geëvacueerd – of gedeporteerd volgens anderen – zullen worden is onduidelijk. Cijfers lopen uiteen van 25 000 tot 50 000 personen. Met de transfer komt er een einde aan de gevechten in de stad. Na vier jaar heeft het regime van Assad de stad Aleppo weer volledig in handen.

De evacuatie van Oost-Aleppo is niet de eerste grootschalige bevolkingstransfer in Syrië.

De evacuatie van Oost-Aleppo is niet de eerste grootschalige bevolkingstransfer in Syrië, en ook niet de laatste.

Vorige maand nog werden duizenden rebellen en hun families overgebracht van El Waer in de buurt van Homs naar Idlib en naar Jarablus, de regio ten noorden van Aleppo die momenteel onder Turkse controle valt. Voor vele onder hen die toen op de bus zaten moet het als een pijnlijke herinnering gevoeld hebben. El Waer was net de plek waarheen begin 2014 een deel van de opstandelingen uit Homs werden gedeporteerd werden.

Homs als blauwdruk

Homs was de eerste plek waar tijdens het Syrisch conflict op grote schaal een deel van de bevolking verdreven werd. Voor het begin van de oorlog zat het al mis. Een grootschalig stadsontwikkelingsproject, ‘Homs’ Dream’, beoogde de onteigening van de soennitische wijken in de binnenstad. Homs’ Dream werd toen al gezien als een poging om een ongewenst deel van de bevolking uit het centrum te verdrijven.

De protesten in de begindagen van de Arabische Lente sloegen al gauw over naar Homs, en escaleerden tot een gewapend conflict. Bepaalde wijken zoals Baba Amr werden langdurig belegerd, en er kwam een grote vluchtelingenstroom op gang. Uiteindelijk werd heel de bevolking uit de opstandige stadsdelen geëvacueerd onder toezicht van de VN.

‘We zien het patroon van grootschalige gedwongen bevolkingstransfers.’

Over wat er toen heeft plaats gevonden publiceerden de Nederlandse organisatie Pax samen met The Syria Institute onlangs een rapport. Het document, getiteld ‘No Return to Homs’, beschrijft de gebeurtenissen van begin 2014, en de mechanismen die het voor de voormalige inwoners van de stad onmogelijk maken om terug te keren, zelfs nu de gevechten achter de rug zijn. Een belangrijk moment in het conflict, want deze strategie zou later elders worden toegepast, in die mate dat het rapport spreek over ‘het Homs model’.

‘We zien het patroon van grootschalige gedwongen bevolkingstransfers inderdaad ook op andere plekken terugkeren, bijvoorbeeld in Oost-Aleppo en de rurale regio’s rond Damascus’, verklaart Jan Jaap van Oosterzee, beleidsadviseur bij Pax. ‘Dat hebben we wel niet zo diepgaand onderzocht, en de bewijsvoering is eerder anekdotisch. We horen dezelfde verhalen, maar het gaat wel telkens om specifieke omstandigheden. Het Syrische regime is ondertussen ook in die mate versplinterd dat lokale bevelhebbers handelen naar eigen inzichten.’

Chaoyue 超越 PAN 潘 (CC BY-NC-ND 2.0)

Homs

Traditie in verdrijven

Over de vraag of het Syrische conflict te herleiden is tot sektarische tegenstelling wordt bitsig gedebatteerd. Het verdrijven van bepaalde bevolkingsgroepen past binnen het sektarisch narratief, maar zo eenvoudig is het niet, aldus Van Oosterzee. ‘We hebben bewust de term ‘etnische zuiveringen’ niet gebruikt in ons rapport. Er zit zeker een sektarisch element aan de oorlog, maar het is in de eerste plaats een politiek conflict, waarbij sommige bevolkingsgroepen aan een bepaalde kant staan. Maar zeker binnen de soennitisch-Arabische bevolking loopt de scheidingslijn dwars door de gemeenschap. Ons beeld is dat mensen in de eerste plaats toch om politieke redenen worden verdreven, omdat ze de opstandelingen hebben ondersteund of daarvan verdacht worden.’

‘Ons beeld is dat mensen in de eerste plaats toch om politieke redenen worden verdreven.’

Gedwongen bevolkingstransfers en gemorrel met de demografie zijn niet nieuw voor de regio. Hazaf Al-Assad, vader van, verhuisde grote groepen Arabieren naar het noorden van Syrië om de Koerdische meerderheid te breken.

Ook in Irak en in mindere mate in Turkije vonden dergelijke situaties plaats.

En het is zeker niet zo dat andere strijdende partijen in Syrië onschuldig zijn, zegt Van Oosterzee. ‘Jihadistische groepen verdrijven minderheden en sjiieten uit de gebieden onder hun controle. In het Koerdisch gebied zien we dat het voor Arabieren aanzienlijk moeilijker is om terug te keren. Maar dat is toch van een hele andere schaal en veel minder systematisch dan wat het regime doet.’

Kadaster in vlammen op

Vluchtelingenstromen zijn eigen aan gewapende conflicten. Het is niet altijd duidelijk of mensen op de vlucht slaan omwille van het geweld en de vernietigingen van hun hebben en houden, of dat het gaat om gedwongen transfers. De grens is vaag. Dorpen en wijken komen soms jarenlang onder beleg liggen, en luchtaanvallen razen met een nietsontziende wreedheid. Dat mensen wegtrekken als de kans zich voordoet lijkt voor de hand liggend.

Toch lijkt het erop dat het regime wel degelijk ambieert om de opstandige bevolkingsgroepen blijvend te verdrijven. Dat blijkt volgens het rapport onder andere uit de grootschalige schending van land- en eigendomsrechten. De meeste mensen die Homs moesten ontvluchten of verdreven werden hebben maar weinig documenten meer om te bewijzen welke eigendommen hen ooit toe behoorden. Het eigendomskadaster van de stad ging in vlammen op, als enige gebouw in een van de veiligste wijken.

Die omstandigheden doen kwaad opzet vermoeden, en maken het voor mensen die eventueel zouden willen terugkeren zo goed als onmogelijk hun huis of land terug op te eisen.

“Het nuttige Syrië”

De bevolkingstransfers passen binnen het idee dat het regime er in de eerste plaats op uit is om controle te verwerven over “het nuttige Syrië”, grofweg de kustregio en de corridor van Jordanië tot aan de Turkse grens die door de stedelijke centra Daar, Damascus, Homs en Aleppo loopt.

H.usa (CC BY-NC-ND 2.0)

Homs

Dat erkent ook Jan Jaap Oosterzee. ‘Damascus wil in die regio’s een situatie creëren die beheersbaar is met een bevolking die ofwel loyaal aan het regime is, ofwel dermate geïntimideerd is dat ze het niet in hun hoofd zouden halen om in opstand te komen. Daarom dat een groot deel van de vluchtelingen niet terug kan. Ze zijn gewoon niet nuttig voor het regime. De meeste bevinden zich momenteel rond de stad Idlib, en het is best denkbaar dat ze daar zullen moeten blijven. Die regio is minder essentieel voor het regime. Al hangt alles af van hoe het conflict uiteindelijk beslist zal worden.’

Toch, niet zo heel lang geleden leek het er inderdaad op dat het regime de hoop had opgegeven om Syrië in zijn geheel te veroveren. Maar na de herovering van Oost-Aleppo klinkt de toon anders. ‘Je merkt opnieuw een expliciet voornemen om over het hele grondgebied van het land een zekere mate van controle te vestigen. Maar hoe doordacht al die strategieën nu precies zijn is niet duidelijk. Het Syrische staatssysteem is wel heel erg beschadigd, en wie nu precies wat beslist is vaak improvisatie.’

Iraans-Russische tegenstellingen

In heel het demografisch verhaal heeft Iran een stevig hand. Teheran steekt niet onder stoelen of banken dat het werkt aan een soort van sjiitisch corridor. Die vangt aan in Libanese Bekaa-vallei waar Hezbollah de plak zwaait, over delen van Syrië en Irak tot Iran. Zo nu en dan duiken er verhalen op dat in delen van Syrië sjiitische groepen uit Irak en Afghanistan de plaats van de verdreven bevolking innemen. Daarvoor is echter geen hard bewijs aan te voeren, aldus Van Oosterzee. ‘Dat er milities uit die landen aanwezig zijn, dat staat buiten kijf. Maar dat het zou gaan om een serieuze poging om de demografie te wijzigen dan weer niet. Het is een verhaal dat steeds weer opduikt, maar harde aanwijzingen ontbreken.’

‘Het primaire doel van Rusland is het overeind houden van de Syrische staat, terwijl Iran langs sektarische lijnen denkt.’

‘We hebben wel de indruk dat Rusland en Iran totaal verschillende agenda’s nastreven, in die mate dat er bijna een soort competitie heerst wie het meest invloed kan uitoefenen op het regime. De details zijn soms moeilijk te interpreteren, maar de grote lijnen zijn duidelijk. Het primaire doel van Rusland is het overeind houden van de Syrische staat, terwijl Iran langs sektarische lijnen denkt. Bij de evacuatie van Oost-Aleppo zagen we dat Rusland erop gebrand was dat er geen wraakacties zouden plaatsvinden, en zelfs militairen heeft ingezet om Iraanse milities te verhinderen hun gram te halen.’

H.usa (CC BY-NC-ND 2.0)

Homs

Hypotheek op toekomst

Het rapport van Pax is erg kritisch voor de rol van de VN, zowel in het assisteren van evacuaties, als bij de wederopbouw van Homs. De aanwezigheid van VN-personeel bij evacuaties geeft een gevoel van veiligheid dat de organisatie niet kan waarmaken. En wederopbouw zonder politieke garanties en een oplossing voor dat deel van de bevolking dat verdreven werd draagt onbedoeld bij aan de plannen van het regime, zegt Jan Jaap Oosterzee. ‘Vooral de UNDP, het ontwikkelingsorgaan van de VN, is erg gretig om aan te vangen met de wederopbouw van verwoeste wijken in Homs. Maar ze kunnen enkel aan de slag gaan onder de voorwaarden die het regime oplegt. Dat is problematisch, want zo wordt er voorbij gegaan aan de verantwoordelijkheden in het conflict. Daarom dat we er sterk op hameren dat er geen hulp kan zijn zonder politieke transitie. Gelukkig zien we dat dit debat ondertussen ernstig genomen wordt.’

Gedwongen bevolkingstransfers vormen op lange termijn een obstakel voor vrede en verzoening. Wie ooit hun zijn huis verdreven werd, en niet meer kan terugkeren blijft dat meedragen. Ervaringen uit eerdere conflicten zoals in het voormalige Joegoslavië leren dat als terugkeer in al zijn aspecten, van psychische trauma’s tot geschonden land- en eigendomsrechten, niet aangepakt wordt, dat tegenstellingen en vijandigheden blijven sluimeren in een samenleving. Zo worden de kiemen gelegd voor nieuwe conflicten in een regio die genoeg geleden heeft onder het geweld van de oorlog.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

  • Freelance journalist

    Toon Lambrechts is freelance journalist tegen beter weten in. Behalve in MO* Magazine en op MO.be is hij ook te lezen in onder andere Knack, EOS en Vice.

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.