De burn-out van de “allochtoon”

T ouria Aziz, ex-jeugdwerker en activiste in Brussel heeft vorig jaar vijf maanden in Marokko gewoond. Ze heeft gewerkt in de hoofdstad Rabat voor een Belgisch callcenter en is van plan om dit opnieuw te doen.

Malika, een mama van twee kinderen uit Brussel, stelt zich voor het eerst in haar leven de vraag of ze hier in België wel op haar plaats is. Ze was ontredderd toen ze haar veertienjarige zoon in tranen zag uitbarsten vanwege pesterijen op school. Dat was na de aanslag op Charlie Hebdo.

De aanslagen van Brussel en de manier waarop daar vanuit politieke hoek mee omgegaan is, hebben haar meer in de war gebracht. ‘Wat heb ik fout gedaan?’ vraagt ze zich af. ‘Ik ben in België geboren. Ik ben 25 jaar niet in Marokko geweest. Mijn kinderen hebben Marokko nog nooit gezien.’

‘Wat laten we voor hen over?’ Dat is de vraag die haar nu voortdurend bezig houdt. De man van Malika is een gespecialiseerde arts. Elders een nieuw leven beginnen, is in principe mogelijk. De bestemming hoeft niet Marokko te zijn. Het zal eerder Dubai of Abu Dhabi zijn.

Noureddine, ook een Brusselaar, is onder de indruk van de talentvolle jonge man die bijles wiskunde geeft aan zijn dochter. ‘Hij is burgerlijk ingenieur. Een briljante kerel. Ik ben er zeker van dat hij niet in België zal blijven’, zegt Noureddine.

De Brusselse vrije radio Arabel heeft onlangs een speciale uitzending gewijd aan mensen die een nieuw leven willen beginnen in Marokko.

Ambitie

Redouan Ben Driss, psycholoog en psychotherapeut die al jaren met mensen met een migratie-achtergrond in Brussel werkt, kent het fenomeen. ‘De hoogopgeleiden vormen een categorie die te weinig aandacht krijgt, toch is hun leed groot’, zegt hij. ‘We schenken hen geen aandacht omdat we ervanuit gaan dat het hen goed gaat. Ze hebben gestudeerd, ze zijn geslaagd en zijn geïntegreerd. Maar de werkelijkheid is anders.’

De psycholoog maakt meteen een onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke hoogopgeleiden. Een licht verschil weliswaar, maar niet onbelangrijk. ‘Er is meer leed bij de vrouwen dan bij de mannen’, zegt hij.

‘Het leed bij de mannen heeft betrekking op hun carrière en de frustraties die op dat gebied opgestapeld worden. Veel allochtone hoogopgeleiden vinden dat ze in hun carrière afgeremd worden, dat ze geen gelijke kansen krijgen om zich te ontplooien en hogerop te klimmen.’

‘Dat er discriminatie is, is evident’, zegt Redouan Ban Driss. ‘Ik heb een patiënt gehad die dokter is in de farmaceutische wetenschappen. Toen hij binnen zijn bedrijf voor een hogere functie solliciteerde, zei men hem dat hij wel geschikt was voor de functie maar dat het bedrijf bang was voor de reacties binnen het team dat hij zou dan leiden. Dus, als je een andere afkomst hebt, zijn er wel grenzen aan je ambities en is de uitbouw van je carrière niet zo vanzelfsprekend.’

Discriminatie stijgt met carrière

Wie vertrekt gaat eerder naar landen als Singapore, Dubai, Abu Dhabi, Engeland … waar competentie van tel is en niet kleur of afkomst

‘Eigenlijk krijg je als hoogopgeleide meer met discriminatie te maken dan als laaggeschoolde arbeider’, zegt Ben Driss. ‘Een poetsvrouw, een arbeider, een gespecialiseerde arbeider zal sneller werk vinden dan iemand met een hoog diploma.'

'Want als hoogopgeleide heb jij toegang tot kennis, en dat is problematisch. Waarom? Omdat je op die manier aan de macht raakt. En de macht, dat is een beetje ingewikkeld. Veel samenlevingen klappen dan dicht. Dat is niet alleen hier het geval, dat is overal zo. Wat wel voor je mogelijk is als hoogopgeleide met een migratieachtergrond, is werken met migranten. Een dokter die werkt in een wijk vol migranten, dat is geen probleem.’

‘Het is deze categorie die vertrekt. Wie vertrekt gaat niet noodzakelijk naar het land van herkomst maar eerder naar landen als Singapore, Dubai, Abu Dhabi, Engeland en de VS… Daar kunnen ze werken in bedrijven waar competentie van tel is en niet kleur of afkomst. En dat is niet toevallig. Die landen hebben een totaal andere geschiedenis met migratie.'

'Bij ons is de migrant een buitenlander en blijft een buitenlander. We zoeken altijd een naam voor hem: de allochtoon, de nieuwe Belg, de geradicaliseerde, de moslim…’

Polarisatie

Ben Driss: ‘Een ander element dat het leed verzwaart, zijn de aanslagen, want ze werken polarisatie in de hand. Dat is natuurlijk niet nieuw. Het is begonnen met de aanslagen van 9/11. Daarna kwamen de aanslagen van Madrid en Londen. Maar die van Brussel zijn toch van een andere orde. Het is te dichtbij. En de daders kunnen evengoed je buren zijn.'

'Er is angst en paniek, niet alleen over het nu maar ook en vooral voor de toekomst. “Hoe gaan mijn kinderen hier opgroeien”, vragen veel mensen zich af. En deze vraag leidt naar een andere vraag: wie ben ik eigenlijk en waar is mijn plaats in de maatschappij? Want ergens, of we het willen of niet, vraagt men je om te kiezen.’

‘Er is angst en paniek, niet alleen over het nu maar ook en vooral voor de toekomst.’

Deze polarisatie heeft nog meer effect op mensen die zich in het maatschappelijk debat geëngageerd hebben. Ze zijn al jaren actief in dat debat maar stellen vast dat het alleen maar erger wordt. En omdat ze willen overtuigen, riskeren ze een burn-out.

‘Redefining home’, het onderzoek dat KUL-professor Nadia Fadil begeleidt, bevestigt de bevindingen van psycholoog Ben Driss. Het onderzoek richt zich op hoogopgeleide moslims met Maghrebijnse roots, van de tweede en de derde generatie, uit Frankrijk, België en Nederland, die naar Dubai en Montreal zijn verhuisd.

‘Het gevoel hebben niet beoordeeld te worden op basis van kwaliteiten en competenties, is de voornaamste reden waarom mensen vertrekken’, zegt Nadia Fadil. ‘Dat is niet specifiek aan deze categorie. Migratie in het algemeen wordt ondernomen wanneer mensen het gevoel krijgen dat ze op een dood spoor zijn terechtgekomen. Wat wel specifiek is aan de groepen die we onderzoeken, is dat de context van vandaag hen ertoe brengt om deze stap te zetten. Ze zijn het maatschappelijke klimaat en de stigmatisering van moslims beu en ze willen dat klimaat ontvluchten’, zegt Nadia Fadil.

Een nieuwe start

Naast de hoogopgeleiden die de internationale context opzoeken, is er ook een groep die zich in Marokko gaat vestigen. Vaak gaat het om mensen die een zaak opstarten. ‘Economisch gezien gaat het beter met Marokko. Het is dus interessant om daar iets te ondernemen. Maar het is geen kwestie van “teruggaan” zoals het geval was voor de eerste generatie. Het gaat hier om een nieuw leven opbouwen. Er is zelfs een soort idealisering van de mogelijkheden en van het leven in Marokko’, zegt psycholoog Ben Driss.

Doet hetzelfde fenomeen zich voor binnen de Turkse gemeenschap? Psychologe Birsen Taspinar zegt van wel. Maar toch zijn er verschillen tussen de mensen van Marokkaanse en die van Turkse origine.

‘Het fenomeen bij de Turken is ouder. En het heeft een hoogtepunt bereikt met de gigantische economische groei die Turkije gekend heeft bij de wisseling van de eeuw’, zegt Taspinar. Nu zijn er nog altijd mensen die vertrekken. ‘Er zijn ook hoogopgeleiden die vertrekken naar het buitenland om hun carrière uit te bouwen. Tegelijkertijd zie je veel studenten die in Turkije verder gaan studeren en daar blijven. Ze doen dat omdat ze het gevoel hebben hier benadeeld te worden en omdat Turkije hen probeert aan te trekken door hen vrij te stellen van ingangsexamens voor de academische opleidingen.’

‘Uit de diversiteit binnen de samenleving is er niets nieuws uitgekomen.’

‘Het verschil met mensen van Marokkaanse afkomst is de natuur van de band met het land van herkomst. Turken beschouwen Turkije nog altijd als hun vaderland. Terwijl Marokkanen zich meer Belg voelen. Daarom zijn de Turken ook minder aanwezig in het maatschappelijke debat dan de Marokkanen. Dat wil niet zeggen dat het ongunstige klimaat ten opzichte van moslims hen niet raakt. Maar ze gooien het over een andere boeg. Ze proberen allemaal zelfstandig te zijn. Ze willen niet afhankelijk zijn van een huisbaas of een werkgever.’

Loyaliteit

Een bijkomend element dat het leed van hoogopgeleide allochtonen groter maakt, is volgens Redouan Ben Driss de moeilijkheid die ze ervaren om een plaats te vinden tussen hun academisch succes en hun familie. ‘Voor een autochtone Belg uit de arbeidersklasse duurt het vijf generaties vooraleer de zoon of de dochter aan een universitair diploma geraakt. Maar wat stellen we bij migranten vast? De ouders zijn amper geschoold en de kinderen gaan naar de universiteit. Dat groot verschil in opleidingsniveau is op zich geen probleem. Het probleem is de manier waarop dat verschil beleefd wordt. Er komt de vraag rond loyaliteit. De familie zegt: Het is goed dat je hogerop geraakt, maar je mag ook niet te veel veranderen. Er is ook de kwestie van huwelijk: hoe trouwen en met wie?’

Hoogopgeleide vrouwen trouwen zelden met iemand uit het land van herkomst.

‘Opvallend hier is dat mannen gemakkelijker met een vrouw, hoogopgeleid of niet, uit het herkomstland trouwen dan omgekeerd. Hoogopgeleide vrouwen trouwen zelden met iemand uit het land van herkomst. Het resultaat is dat veel vrouwen geen partner vinden of heel lang alleen blijven. Er is een gigantische affectieve eenzaamheid bij de hoogopgeleide vrouwen met Maghrebijnse roots’, stelt Ben Driss vast.

Maar vertrekken betekent niet noodzakelijk de band met België definitief verbreken. ‘Ook wanneer ze zich in Marokko vestigen, blijven ze terugkomen, met vakantie. De wortels zijn ondertussen ook hier. Ze zijn transversaal’, zegt Redouan Ben Driss.

De psycholoog verwacht dat er meer en meer hoogopgeleiden zullen vertrekken. ‘Dat is spijtig voor België dat in hen heeft geïnvesteerd. En het is erg voor de gemeenschappen met migratieroots. Een maatschappij heeft een ideaal nodig, mensen die een voorbeeld zijn voor anderen.’

Elite

Ben Driss: ‘Discriminatie, polarisatie rond de islam en de moslims, de kwestie van loyaliteit tegenover de familie zijn allemaal zaken die de vorming van een elite met een migratie-achtergrond verhinderd hebben. Om een elite te vormen moet je ruimte krijgen. Je moet erkend en gehoord worden en deel uitmaken van het systeem in zijn geheel.’

‘Uit de diversiteit binnen de samenleving is niets nieuws uitgekomen. Het verschil blijkt een confrontatie te zijn en geen ontmoeting.’

Iedereen zou, volgens Ben Driss, zichzelf in vraag moeten stellen. ‘Ik ben niet voor dualiteit’, zegt de psycholoog, ‘want dat is gevaarlijk. De vraag die wij moeten stellen is: welke samenleving willen we hebben? Samen leven is niet moeilijk. Wat wel moeilijk is, is samen bouwen. En dat is precies wat we nodig hebben.'