Geweld onvermijdelijk als Kabila zich aan de macht vastklampt

Op donderdag 1 september begon de dialoog die Kabila al meer dan een jaar geleden aankondigde. De bedoeling was om het politieke landschap samen te brengen rond de vraag: wat nu met het verkiezingsproces? De oppositie was er terughoudend. Ze had de indruk dat Kabila het parcours en de bestemming van de dialoog al had vastgelegd.

Volgens hen wou de president op de dialoog door de gezamenlijke politieke landschap laten constateren dat het niet meer mogelijk was om de verkiezingen binnen de grondwettelijke grenzen te organiseren (het is te zeggen: met een nieuwe president die voor 20 december 2016 de eed aflegt), met het besluit om een nieuwe transitie in te gaan, nog steeds geleid door Kabila. De bedoeling was om tijdens die transitie lokale en provinciale verkiezingen te organiseren, ondertussen de grondwet te wijzigen en onder meer het artikel schrappen, dat het aantal presidentiële mandaten beperkt, zodat Kabila de transitie kon afsluiten met verkiezingen in 2018 waarbij hijzelf kandidaat zou zijn voor een eerste mandaat in de Vierde Republiek. Mijn contacten in de omgeving van Kabila bevestigden dit scenario.

Het verglijden van de tijd

Het welles-nietes spelletje rond de dialoog heeft een jaar geduurd. De Afrikaanse Unie duidde iemand aan die alles moest faciliteren, de Togolese voormalige eerste minister, die door een deel van de oppositie werd en nog steeds wordt gecontesteerd. De oppositiepartijen verklaarden zich bereid in de dialoog te stappen en trokken zich daarna terug. Het was op den duur niet erg duidelijk waar die dialoog precies voor moest dienen en wie er wel of niet achter stond. De internationale gemeenschap bleef het idee, bij gebrek aan beter, ondersteunen.

Ondertussen vergleed de tijd natuurlijk. En zijn we op iets meer dan drie maanden van de constitutionele deadline. President Kabila’s mandaat loopt op 19 december 2016 af, en het is nu absoluut zeker dat de verkiezingen die op 27 november hadden moeten plaatsvinden niet zullen doorgaan. Daar is het simpelweg te laat voor. Het grondwettelijk hof besliste in mei dat de zittende president aan zet blijft zolang er geen verkozen opvolger is, maar eigenlijk is daar geen draagvlak voor. Niet binnen het politieke landschap en nog minder binnen de publieke opinie.

Op 17 mei schreef ik op deze bladzijden dat het enige wat Congo misschien van een nieuwe golf van geweld kon vrijwaren een brede politieke consensus was waarbij de gehele politieke kaste van Congo akkoord gaat over hoe het land na 19 december moet geregeerd worden, en op welke manier er binnen een redelijke termijn geloofwaardige verkiezingen kunnen worden georganiseerd.

Het is maar de vraag of die brede consensus er via de huidige dialoog kan komen. Voorlopig lijkt die meer op een dovemansgesprek. Op dit moment is een groot deel van de oppositie niet mee aan boord. Tshisekedi, Katumbi en de rest van de G7 zitten bijvoorbeeld niet mee aan tafel.

Kabila op de keien

De druk op de Congolese politici om met een geloofwaardig voorstel op de proppen te komen, komt in de eerste plaats vanuit de bevolking. Sinds de onverwachte, deels spontane betogingen in januari 2015 weten we dat de Congolese straat wel eens een beslissende rol zou kunnen spelen.

Een groot deel van de stedelijke bevolking is allergisch aan elk signaal dat Kabila zou overwegen ook na 19 december aan de macht te blijven.

Een groot deel van de stedelijke bevolking (met Kinshasa, Lubumbashi, Goma en Bukavu als voor de hand liggende haarden van onrust) is allergisch aan elk signaal dat Kabila zou overwegen ook na 19 december aan de macht te blijven. De frustratie en de woede van de mensen heeft in de eerste plaats te maken met de economische omstandigheden waarin ze leven. Ze slagen er amper in zichzelf en hun families te voeden. Ze wonen in erbarmelijke omstandigheden. De werkloosheid is erg groot. Zij die toch een formele job hebben met een heus salaris, krijgen dat vaak niet uitbetaald. Goede gezondheidszorg en kwaliteitsonderwijs is er niet, tenzij je rijk bent, de water- en elektriciteitsvoorziening loopt meer dan mank.

Voor hen bestaan de veel bezongen verworvenheden van het democratiseringsproces niet. Er is niets veranderd in de manier waarop het land wordt geregeerd sinds de dood van Mobutu. Het land wordt nog steeds geregeerd door parallelle circuits die samenkomen in het bureau van de president en de formele instellingen van de staat buiten spel zetten, het label “kleptocratie”, een woord dat men heeft moeten uitvinden om het Zaïre van Mobutu te beschrijven, is nog steeds van toepassing.

Onder de oppervlakte heerst een grote dosis agressie en potentieel geweld zit: ‘We leven hier in omstandigheden die nergens anders bestaan, en de man aan de top is daar verantwoordelijk voor. Je kan geen zestien jaar aan een stuk bewijzen dat je niet in staat bent of de politieke wil hebt om daar verandering in te brengen, en ons laten geloven dat je dat vanaf het zeventiende jaar wel gaat doen. Zijn mandaat loopt op 19 december af, en als de man niet zelf opstapt, dan zorgen we er zelf wel voor dat zijn stoel vrijkomt.’

In maart heb ik daar onderzoek rond gedaan in de volkswijken van Kinshasa, en een verontrustend deel van mijn gesprekspartners vond dat op dit punt geweld onvermijdelijk was geworden. Een samenvatting van de resultaten van dit onderzoek werden in juli gepubliceerd door het Egmontinstituut, en de bredere analyse in de politieke context daarrond vond een plaats op de webstek van de Franse denktank rond buitenlandse zaken IFRI.

Climax: 19 september

Ondertussen zijn er veel aanwijzingen dat 19 september een moeilijk moment wordt. De grondwet zegt dat de kiescommissie drie maanden voor het einde van het mandaat de nieuwe verkiezingen officieel moet aankondigen. Dat gaan ze natuurlijk niet doen, want er komen helemaal geen verkiezingen in 2016. De oppositie verhoogt nu de druk op het regime, en bouwen dat op in functie van een climax op 19 september.

Het land zit op een financieel dieptepunt, de regering slaagt er niet meer in haar ambtenaren en veiligheidsdiensten minimaal te betalen, en lijkt af te stevenen op een crash.

Daarvoor surfen ze op de golven van de economische crisis. Het land zit op een financieel dieptepunt, de regering slaagt er niet meer in haar ambtenaren en veiligheidsdiensten minimaal te betalen, en lijkt af te stevenen op een crash. Dit verhoogt natuurlijk de frustratie en de woede aan de basis.

Daarbij komt dat september altijd een moeilijke maand is voor Congolese gezinnen. Het schooljaar begint en dat brengt kosten met zich mee: inschrijvingsgeld, uniformen, schoolgerief. Het gaat ook vaak gepaard met een lerarenstaking, want ook het onderwijzend personeel is ontevreden over de omstandigheden waarin het moet werken.

De hamvraag blijft natuurlijk: wie heeft de morele autoriteit om de massa te sturen of in de beweging te brengen?

De oppositie gaat er veel te makkelijk van uit dat ze daar de hefbomen in handen heeft, maar dat is niet zo. De mensen zeggen: ‘We willen niet alleen de chauffeur veranderen, maar het hele voertuig”, en het woord “auto-prise en charge de la population” is een veel gehoord zoemwoord. Als de oppositie wil dat de massa haar ordewoorden opvolgt, gaat ze toch moeten bewijzen dat ze een echt alternatief is, en blijk geven van een visie en een plan. Anders zou die wel eens het heft in eigen handen kunnen nemen.

Kruitvat Kivu

Het oosten van Congo hoeft natuurlijk niet te wachten op 19 september voor oplaaiend geweld. Het is er nooit weg geweest. Na het officiële einde van de grote oorlogen rond de eeuwwisseling vergleed de regio in een sluimerende status van low-intensity conflict, met regelmatige uitbarstingen van meer grootschalig geweld, zoals tijdens de hoogdagen van Laurent Nkunda of M23.

Op dit moment zie je zowat overal in Kivu de verschillende lokale conflicten intenser worden. Dat lijkt vooral veroorzaakt door erg lokale tegenstellingen en conflictdynamieken, maar de onzekerheden rond de politieke toekomst op korte termijn hebben daar natuurlijk een zeer negatieve impact op. Daarbovenop komt het feit dat vele nationale, provinciale en lokale leiders proberen die lokale conflicten te manipuleren om zich beter te positioneren op het politieke schaakbord.

Slachtpartijen van Beni

De situatie rond Beni is het meest gemediatiseerd. Sinds oktober 2014 zijn daar minstens 1000 mensen vermoord. Die slachtpartijen worden vooral toegeschreven aan het ADF-Nalu, een redelijk schimmige Oegandese rebellenorganisatie die een radicale islamitische agenda wordt toegeschreven, en die na twee decennia op Congolese bodem ook veel Congolezen in haar rangen krijgt.

Na de nederlaag van M23 in november 2013 werd een militaire campagne tegen hen gestart maar niet afgewerkt. Een paar maand later begonnen de acties van extreem geweld tegen burgers, uitgevoerd door kleine groepen met machetes en andere handwapens. Hit & run-acties van zo’n kleine groepen zijn natuurlijk moeilijk te bestrijden, maar al snel kwamen er andere golven van geweld waarvan het onwaarschijnlijk was dat ze te herleiden waren tot ADF-Nalu, en eerder moesten gezien worden als getouwtrek rond politieke invloed en de controle over de economische imperia die in dit grensgebied met Oeganda erg groot zijn.

Niemand ziet nog klaar in dit kluwen, en internationale onderzoekers als Jason Stearns of de Group of Experts plaatsen een deel van de verantwoordelijkheid bij het Congolese leger. Wat Beni in elk geval duidelijk maakt is dat de Congolese staat niet de capaciteit heeft om in dit soort crisissen efficiënt op te treden, zoals Ivan Godfroid vorige week nog schreef. En hoe dit de bevolking over haar kookpunt heen drijft.

Afwezige staat, aanwezige buurstaten

We kunnen meer voorbeelden geven van lokale situaties die aan de controle van de staat ontsnappen, en waar de spanningen tussen de gemeenschappen snel kunnen escaleren. Tussen Rutchuru en Lubero barstte het geweld reeds maanden geleden uit tussen Hutu en Nande, twee snel groeiende en expansieve lokale gemeenschappen. De landproblematiek, de gewapende groepen en de afwezigheid van de staat vloeien hier samen in een nieuwe golf van geweld. Een tiental dagen geleden werden twee vrouwen in Butembo levend verbrand omdat ze wel eens Hutu zouden kunnen zijn…

In Kitchanga blijven de grote confrontaties voorlopig uit. Maar ook hier lopen spanningen hoog op. De traditionele wankele evenwichten rond bevolkingsdruk, landschaarste en de samenlevingsproblemen tussen gemeenschappen werden hier sinds de jaren negentig grondig verstoord door het feit dat de nouveaux riches, die in de verschillende fases van de Congolese oorlogen kwamen bovendrijven, gingen investeren in grootgrondbezit. Dat deed de groep aan lager wal geraakte landloze boeren alleen maar groeien. En het maakte de omgeving nog vruchtbaarder voor gewapende groepen en etnische haat.

Het grensgebied tussen Oeganda, Rwanda en Congo is een zone van lokale conflicten die opnieuw kunnen uitbarsten in geweld.

Zo kan je het grensgebied tussen Oeganda, Rwanda en Congo helemaal aflopen en merken dat in die hele zone alle lokale conflicten opnieuw polariseren, en opnieuw kunnen uitbarsten in geweld. Sommigen deden dat al. In het zuiden van Zuid-Kivu kom je aan de Burundese grens.

De samenlevingsproblemen tussen de verschillende etnische groepen, waarvan sommigen van Burundese en Rwandese afkomst, worden versterkt door de gevolgen van het ontspoorde verkiezingsproces in Burundi. In 2015 wou Nkurunziza na zijn tweede mandaat als president niet wijken. Wat volgde was een politieke crisis die zowat elk positief resultaat van anderhalf decennium vredesproces teniet deed.

Een mislukte coup werd gevolgd door steeds meer repressie, politieke moorden en een de facto terugkeer van de eenpartijstaat. Daarop is Rwanda actief de kernen van Burundees verzet en oppositie gaan steunen, en die problematiek liep over op Congolese bodem. De kans op een regionaal conflict is in lange tijd niet zo groot geweest.

Te veel volk aan de zijlijn

De onderhandelaars in Kinshasa beseffen hopelijk dat ze dringend een geloofwaardige politieke constellatie op tafel moeten leggen en een traject uitstippelen dat uitzicht geeft op transparante verkiezingen binnen een redelijke termijn, met de garantie dat de zittende president geen nieuw mandaat ambieert. Ze gaan er niet alleen onder elkaar moeten uit geraken, ze gaan hun akkoord ook moeten slijten aan de publieke opinie die erg waakzaam en kritisch is.

Alleen in dat geval kunnen ze de geest van het straatgeweld in de fles en de doos van Pandora in kruitvat Kivu gesloten houden. Het wordt erop of eronder, en helaas is de dialoog slecht begonnen. Op dit moment is het proces niet inclusief genoeg voor een geloofwaardige oplossing, daarvoor staan te veel tenoren aan de zijlijn.