Het lachende maar agressieve nieuwe gezicht van Saoedi-Arabië

Donald Trump was tijdens zijn verkiezingscampagne niet mals voor Saoedi-Arabië. Op zijn Facebook-account noemde hij Saoedi-Arabië het land dat vrouwen als slaven behandelt en homoseksuelen wil doden. Hij kritiseerde Hillary Clinton voor de massa’s geld die de Clinton Foundation van Saoedi-Arabië kreeg. Trump vond ook dat de Saoedische overheid een hand heeft in de aanslagen van 11 september 2001.

Maar dat is ondertussen verleden tijd. Toen op 16 maart 2017 kroonprins Mohamed bin Salman (toen nog vice-kroonprins) door president Trump werd ontvangen, spraken de Saoediërs van een historisch keerpunt in de relaties tussen de twee landen. Beide mannen waren het erover eens dat Iran een groot gevaar vormt voor de stabiliteit in de regio. De goede verstandhouding is de voorbije maanden alleen nog maar beter geworden. Dat de Amerikaanse president zijn eerste buitenlandse reis in Riad begon, zien waarnemers als een diplomatieke overwinning voor Saoedi-Arabië.

Tijdens dat bezoek heeft de Amerikaanse president een wapenakkoord ondertekend ter waarde van 110 miljard dollar, met de mogelijkheid dat bedrag tot 350 miljard dollar op te trekken met extra contracten en investeringen. Trump is dol op Saoedi-Arabië en op kroonprins Mohamed Bin Salman. Ze genieten nu zijn onvoorwaardelijke steun. Zelfs toen Riad zich tegen Qatar keerde, een bondgenoot van de VS, was dat voor Trump geen probleem.

Qatar, het kleine maar schatrijke emiraat waar de grootste Amerikaanse legerbasis van het Midden-Oosten gevestigd is, zit al maanden op het strafbankje.

Qatar, het kleine maar schatrijke emiraat waar de grootste Amerikaanse legerbasis van het Midden-Oosten gevestigd is, zit al maanden op het strafbankje. Op 5 juni kondigde Saoedi-Arabië samen met de Arabische Emiraten, Bahrein en Egypte de blokkade van Qatar af. Qatar is lid van de GCC (de Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten) sinds de oprichting daarvan in 1981 en maakte tot voor de blokkade deel uit van de coalitie die op 25 maart 2015 door Saoedi-Arabië op de been werd gebracht tegen de Houthi-rebellen in Jemen.

De vier genoemde landen hebben niet alleen alle diplomatieke en commerciële banden verbroken, maar sloten ook de grenzen met Qatar af. Ze sloten hun havens voor schepen uit Qatar en hun vliegvelden voor de Qatarese vliegtuigen – wat een schending van de internationale conventie van de burgerluchtvaart is. Qatarezen werd gevraagd om binnen de twee weken die landen (behalve Egypte) te verlaten.

De vier landen beschuldigen Doha ervan het “terrorisme” te steunen en hebben een lijst opgesteld met eisen waar Qatar aan moet voldoen, wil het land de relaties weer genormaliseerd zien. Naast het stopzetten van steun aan alle “terroristische” organisaties, gaande van Al-Qaida tot Hamas, Hezbollah en IS, willen de vier landen dat Qatar nieuwszender Al-Jazeera sluit en de militaire samenwerking met Turkije opschort.

Verandering

De strafmaatregelen tegen Qatar kwamen als een donderslag bij heldere hemel. En toch ook weer niet helemaal. Er sluimerde al heel lang een conflict tussen het grootste land en het kleine maar invloedrijke lid van de GCC.

Alles begon op 24 mei met uitspraken van de emir van Qatar, Tamim bin Hamad Al-Thani, op sites van Qatarese overheidsmedia en op Twitter, waarin hij steun betuigde aan Hezbollah en Hamas, met lof sprak over Iran en Israël en kritiek uitte op Saoedi-Arabie, de Emiraten, Bahrein en Egypte. Qatar ontkende binnen de 45 minuten dat de uitspraken werkelijk van de emir waren, maar de mediaoorlog was al ontketend. Al-Jazeera en andere Qatarese media werden geblokkeerd. Qatar vroeg de FBI om een onderzoek. De vermeende uitspraken van de emir zijn het werk van hackers, concludeerde de Amerikaanse inlichtingendienst. En die zouden gehandeld hebben in opdracht van de Arabische Emiraten. Maar deze onthulling veranderde niets aan de situatie.

Qatar heeft de Arabische Lente heel hard gesteund. En stond in dat opzicht pal tegenover de landen die de blokkade hebben afgekondigd.

Qatar, dat sinds de oprichting van de pan-Arabische zender Al-Jazeera door heel wat Arabische landen als stoorzender wordt ervaren, heeft de Arabische Lente heel hard gesteund. En stond in dat opzicht pal tegenover de landen die de blokkade hebben afgekondigd. Qatar duwde in de richting van verandering. Het steunde de Moslimbroeders en voerde de samenwerking met Turkije op. De spanning met Qatar bereikte een hoogtepunt toen Abdelfattah Al-Sisi in Egypte een coup pleegde tegen de democratisch verkozen president Mohamed Morsi. Saoedi-Arabië, sponsor van de contrarevolutie in de regio, heeft Sisi door dik en dun gesteund, wat tot een diplomatieke crisis leidde. In maart 2014 trokken Saoedi-Arabië, de Arabische Emiraten en Bahrein hun ambassadeurs uit Doha terug.

Maar de crisis werd overschaduwd door de opmars van IS, die grote gebieden in Irak en Syrië impalmde. De strijd tegen Islamitische Staat kreeg voorrang. Op 16 november 2014 werd de zogenaamde Overeenkomst van Riad ondertekend. In maart 2015 trad Qatar toe tot de coalitie die Saoedi-Arabië op de been had gebracht toen de Houthi-rebellen, die door Riad als handlangers van Iran worden beschouwd, de Jemenitische hoofdstad Sanaa hadden ingenomen.

De machtige kroonprins

‘Het gaat voor Qatar niet zozeer om democratie maar eerder om autonomie binnen de GCC, die sterk gecontroleerd wordt door Saoedi-Arabië’, zegt Midden-Oostendeskundige en senior fellow bij het Institute for Palestine Studies Mouin Rabbani in een telefonisch gesprek. ‘Tot de jaren tachtig stelde Qatar niets voor. Maar het land heeft onder meer door gasinkomsten enorme mogelijkheden gekregen. Qatar wilde zich regionaal profileren op het moment dat Saoedi-Arabië geleid werd door oude en zwakke koningen en gebruikte daarbij de Moslimbroeders. De situatie is nu veranderd. Daar waar de voormalige vorst Abdallah bezig was de invloed van de Moslimbroeders aan banden te leggen, willen de huidige koning en zijn zoon Mohamed vooral Iran aanpakken. En in dat kader willen ze de GCC-landen op één lijn brengen. In dat opzicht houdt de campagne van kroonprins Mohamed Bin Salman om intern zijn macht te consolideren ook verband met de crisis met Qatar.’

Wie ook een belangrijke rol speelt in de nieuwe weg die Saoedi-Arabië is ingeslagen zijn de Verenigde Arabische Emiraten, ook een klein land binnen de GCC, maar met grote ambities. ‘De kroonprins van Abu Dhabi, Mohammed bin Zayed Al-Nahyan, wordt gezien als mentor, als gids voor Mohamed bin Salman van Saoedi-Arabië’, zegt Mouin Rabbani.

‘De kroonprins wil dat zijn land zich regionaal profileert, net als Qatar, maar de Emiraten willen dit voornamelijk doen via hun militaire macht, smart power in plaats van soft power. Je ziet dat in Jemen en in Libië bijvoorbeeld. Tegelijkertijd hebben de Emiraten een soort allergie voor alles wat als een islamitische organisatie wordt aangezien. En die tegenstelling zie je duidelijk in Jemen, waar Saoedi-Arabië voornamelijk in het noorden opereert, vaak in coalitie met islamitische organisaties, waaronder al-Qaida overigens, terwijl de Emiraten voornamelijk in het zuiden optreden, waar ze via andere organisaties vechten.’

De kroonprins van Abu Dhabi werd door Donald Trump in het Witte Huis ontvangen, één week voor het bezoek van de Amerikaanse president aan Saoedi-Arabië. Trump noemde Mohamed bin Zayed Al-Nahyan ‘een heel bijzondere persoon die van zijn land en van de VS houdt’.

‘Saoedi-Arabië heeft net hetzelfde gedaan als wat het Qatar verwijt: wapens en geld bezorgd aan Al-Qaida.’

Dat juist Soedi-Arabië Qatar ervan beschuldigt terroristische organisaties te financieren vindt Mouin Rabbani eigenaardig. Want zowel Saoedi-Arabie als Qatar hebben wapens en geld gestuurd die uiteindelijk in de handen en op de rekeningen van terroristische organisaties zijn beland. ‘Het gaat hier voornamelijk over Al-Qaida en organisaties die met Al-Qaida verbonden zijn, zoals Tahrir Al-Sham in Syrië’, zegt Mouin Rabbani. ‘Maar het is heel moeilijk te bewijzen dat het hier om een directe relatie gaat. Dat soort banden blijken voornamelijk indirect te zijn.’

Verwarrende houding VS

Qatar doet er alles aan om zich vrij te kopen. En ziet in Donald Trump de geknipte persoon om een einde te maken aan de crisis. Maar Trump heeft partij gekozen voor Saoedi-Arabië en heeft Qatar er openlijk van beschuldigd ‘op hoog niveau’ het terrorisme te steunen. ‘De tijd is aangebroken om Qatar op te roepen een einde te maken aan de financiering van terrorisme (…) en aan extremistische ideologieën’, zei hij aan het begin van de crisis. Deze uitspraken weerhielden de VS er niet van om een akkoord ter waarde van 12 miljard dollar met Qatar te sluiten voor de levering van tientallen F-15’s.

De beschuldigingen van Trump aan het adres van Qatar sporen niet met de visie van het Pentagon en het ministerie van Buitenlandse Zaken. Zowel minister van Defensie James Mattis als minister van Buitenlandse Zaken Rex Tillerson verkiest een neutrale en genuanceerde houding in het conflict. Een escalatie tussen beide bondgenoten zou alleen maar de belangen van Iran dienen, klinkt het. Daarom haastten ze zich om Doha gerust te stellen dat de Centcom, de Amerikaanse legerbasis en vertrekpunt van de luchtaanvallen op Syrië, Irak, Jemen en Afghanistan, niet zal verhuizen en dat er geen sprake kan zijn van een regime change in Qatar. Maar de pogingen van Tillerson noch die van Koeweit en Oman, beiden lid van de GCC, konden de vier landen op andere gedachten brengen.

Door de crisis met Saoedi-Arabië zijn de Qatarese relaties met Iran versterkt.

Qatar wil zo snel mogelijk een diplomatieke oplossing en stelt de bemiddelingspogingen erg op prijs, maar wil niet toegeven aan de Saoedische eisen. Het land is meteen op zoek gegaan naar alternatieven om de effecten van de blokkade minimaal te houden. Qatar deelt zijn enige landsgrens met Saoedi-Arabië, maar heeft ook een watergrens met Iran. Beide landen delen de controle over het grootste gasveld ter wereld. Door de crisis met Saoedi-Arabië zijn de relaties met Iran versterkt.

Ook Turkije pikt een graantje mee uit de crisis met Qatar. In juni heeft het Turkse parlement het militaire akkoord dat Ankara in 2014 met Doha sloot geratificeerd. Dat akkoord maakt het mogelijk enkele duizenden Turkse soldaten naar Qatar te sturen. Eén van de voorwaarden om de blokkade tegen Qatar op te heffen is juist de opschorting van het militaire akkoord met Turkije, maar president Recep Tayyip Erdoğan heeft laten weten dat er geen sprake kan zijn van terugtrekking van de Turkse troepen en dat de eisen van Saoedi-Arabië in strijd zijn met het internationaal recht.

Qatar zegt op te komen voor de eigen soevereiniteit. Het sluiten van Al-Jazeera, zoals de vier landen eisen, is niet aan de orde. Integendeel. De toon op de pan-Arabische zender is kritischer geworden ten opzichte van Saoedi-Arabië en de Emiraten. Nu Qatar uit de coalitie tegen de Houthi’s in Jemen is gegooid, krijgt de humanitaire crisis veroorzaakt door de oorlog en de blokkade van Jemen ruime aandacht op de zender.

Ondanks het feit dat het medium veel veren heeft moeten laten en bij de Arabischtalige publieke opinie enorm aan geloofwaardigheid heeft ingeboet, vooral na de militarisering van de opstand in Syrië, blijft het een sterk instrument in handen van Qatar. Qatar blijft de soft power gebruiken. Het akkoord dat Doha in november met de Internationale Arbeidsorganisatie IAO sloot, waarbij twee miljoen gastarbeiders betere bescherming krijgen, kan ook in het raam van de crisis met Saoedi-Arabië gezien worden. ‘Qatar wil als de beste leerling van de regio gezien worden’, zegt IAO-topman Luc Cortebeeck in een interview met MO*.

***

De gematigde islam van Mohamed bin Salman

De kroonprins belooft een “gematigde Islam”. In een interview met The Guardian op 24 oktober zei hij dat hij van plan was om een dergelijke islam te installeren. Want het ultraconservatisme van de voorbije dertig jaar is volgens de kroonprins niet authentiek. Het was een reactie op de Iraanse revolutie van 1979. Iedereen wilde Iran kopiëren, maar de Saoedische staat heeft volgens Mohamed bin Salman op een verkeerde manier gereageerd. ‘Het is tijd om daar korte metten mee te maken’, zei hij. ‘En we moeten geen dertig jaar wachten om dat te doen’, aldus de kroonprins, die zelf 32 jaar oud is.
Centraal in dat plan staat de breuk tussen de ultraconservatieve geestelijken en de staat. En die is begonnen door een decreet uit te vaardigen dat het voor vrouwen mogelijk maakt om vanaf juni 2018 met de auto te rijden, door de kwestie van de mannelijke voogdij opnieuw te bekijken en sociale taboes te doorbreken. Op religieus gebied zullen de uitspraken de van profeet Mohamed, de hadith, gecontroleerd worden op authenticiteit.
De hervorming van de islam wordt gekoppeld aan economische hervorming. De Saoedische regering wil de economie minder afhankelijk maken van de olie-inkomsten. Met het plan, Vision 2030, wil de overheid meer banen scheppen. Meer banen gaat samen met meer vertier, meer sport en met vrouwenrechten, is de redenering.
Vrouwenrechtenactivisten, zangers en muzikanten die uitgenodigd werden om in Saoedi-Arabië op te treden hebben zich heel positief uitgesproken over de veranderingen. Maar Madawi Al-Rasheed, opposante en hoogleraar aan King’s College in Londen is niet onder de indruk. Vrouwenrechten kunnen niet los gezien worden van politieke rechten, zei ze in verschillende interviews. De staat sluit nog altijd mensen op om hun politieke mening. ‘Hoe kan de kroonprins van vernieuwing en hervorming spreken als geestelijken vervolgd en opgesloten worden?’ vraagt de academica zich af in een artikel in The New York Times.
De strijd tegen corruptie die Mohamed bin Salman heeft aangekondigd is ook niet overtuigend. Het opsluiten van invloedrijke prinsen is een intern gevecht binnen het koningshuis, vindt Madawi Al-Rasheed. De kroonprins wil hervormingen van bovenaf opleggen. ‘Hij wil te veel doen in te weinig tijd. Maar zijn echte drijfveer is het consolideren van zijn macht, eerder dan het bestrijden van corruptie’, schrijft de academica.

Iran als zondebok
In Saoedi-Arabië wordt er nu over het doorbreken van taboes gesproken. Dat doorbreken is al langer bezig, maar dan in een andere context. Toen Barak Obama de diplomatieke weg bewandelde die tot het nucleaire akkoord met Iran leidde, was Riad razend. Opeens waren contacten met Israël geen taboe meer. Wat al lang in het geheim gebeurde werd publiek gemaakt.
Iran wordt door Saoedi-Arabië gezien als een existentieel gevaar. Maar heeft Saoedi-Arabië redenen om Iran te vrezen? ‘Iran heeft een politiek systeem dat de legitimiteit van de Al-Saoeds aantast, maar het feit dat ze tegengestelde belangen hebben hoeft niet te betekenen dat er geen afspraken tussen de twee landen kunnen worden gemaakt’, zegt Midden-Oostendeskundige Mouin Rabbani. Vast staat dat het conflict tussen de twee landen verschrikkelijke gevolgen heeft voor de volkeren in de regio. De situatie in Irak en Syrië spreekt boekdelen. Wie ook altijd verliest telkens als er een conflict uitbarst in het Midden-Oosten zijn de Palestijnen. ‘Maar in geval van verdere escalatie zullen ook de regimes daar niet ongeschonden uitkomen’, denkt Rabbani.

Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!