Het vrouwenlichaam ligt wereldwijd onder vuur

‘Beter zonder clitoris dan zonder familie’

In België wonen zo’n 14.000 vrouwen die genitaal verminkt zijn. Vrouwelijke genitale verminking (VGV) is de wreedste vorm van vrouwenbesnijdenis: de clitoris en schaamlippen worden volledig of deels weggesneden, waarna de vrouwen vaak de rest van hun leven te kampen hebben met pijn en infecties.

Hoe kan het dat zo’n praktijk nog steeds bestaat? Sophie Forrez is juriste bij Intact, een organisatie die meisjes en vrouwen in België die het slachtoffer van VGV zijn, of dreigen te worden, helpt. Zij proberen enerzijds ouders hier te bereiken die er toch over denken hun dochter te laten besnijden, aan de andere kant ondersteunen ze mensen die in België asiel aanvragen uit angst voor VGV.

‘Wij blijven natuurlijk buitenstanders, maar we horen wel hoe mensen enorme druk ervaren, zelfs als ze al lang in België wonen. Er doen heel veel mythes de ronde: als je de clitoris niet afsnijdt, zal die blijven groeien en een penis worden, of vrouwen die niet besneden zijn, kunnen zich niet concentreren, zijn onhandig, doen het slecht op school. Dat zijn ideeën waarmee ze opgegroeid zijn.’

Die moeders zijn zelf ook besneden, zij beseffen toch wat ze hun dochters aandoen? ‘Zelfs dan vinden ze vaak dat het te verkiezen is om binnen de gemeenschap te blijven functioneren. Zeker in de landen van herkomst speelt dat een enorme rol, daar kun je vaak niet overleven in je eentje. Bovendien wordt de pijn vaak gezien als iets dat hoort bij het vrouw-zijn, zoals wij over menstruatiepijn denken.’

Sepur Zarco: een vonk gerechtigheid in Guatemala

1982, Guatemala. Een militair regime gesteund door de VS bestuurt het land. In Sepur Zarco, een klein dorp in het noordoosten, woont een gemeenschap van inheemse Maya-Q’eqchi. Wanneer een aantal mannen van het dorp de officiële rechten op het land dat hun volk al eeuwen bewerkt willen verwerven, worden ze meegenomen door soldaten van de lokale legerbasis. De mannen keren nooit meer terug, de soldaten wel: ze dwingen de echtgenotes en dochters te werken als huis- en seksslavinnen.

2016. Elf van de Q’eqchi-vrouwen van toen krijgen gelijk van de rechtbank. Twee militairen worden veroordeeld tot in totaal 360 jaar celstraf voor wat ze hen 34 jaar geleden aandeden. Een historisch vonnis volgens Carla Sandoval van de ngo Le Monde selon les Femmes, zelf Guatemalteekse.

‘Het land is nog steeds doordrongen van machismo, haast nergens worden zoveel vrouwen vermoord.’

‘Tijdens de burgeroorlog gebruikte de militaire staat verkrachting systematisch als wapen in het hele land, vooral in regio’s waar de inheemse bevolking in de meerderheid was en op vruchtbare gronden woonde. Sinds de vredesakkoorden van 1996 is er vooruitgang geboekt, maar het land is nog steeds doordrongen van machismo, haast nergens worden zoveel vrouwen vermoord.’

‘Bovendien verdedigt het juridisch systeem gewoonlijk de belangen van de elite, niet die van het volk, nog minder die van de inheemse bevolking en al helemaal niet die van de inheemse vrouwen. Dit vonnis geeft hoop. Het laat zien dat ook in Guatemala de rechtsstaat wél kan werken. Deze vrouwen en hun advocaten hebben een voorbeeld van moed en doorzettingsvermogen gegeven.’

Femen, de feministen die vooral mannen leuk vinden

Vorig jaar hingen ze aan een brug in Parijs bij het bezoek van de Iraanse president. In 2013 stormden ze in Hannover op Poetin en Merkel af. In 2012 protesteerden ze in de sneeuw in Stockholm tegen de nieuwe Egyptische grondwet. Allemaal met blote borsten.

De activistes van Femen gooien hun halfnaakte lichaam in de strijd om hun boodschap in de media te krijgen. En dat werkt, keer op keer verdringen fotografen zich rond hun acties. De groep ontstond in Oekraïne, verkaste naar Parijs en heeft nu verschillende internationale afdelingen. Op haar site omschrijft Femen haar filosofie als sextremisme: ‘Het is de vrouwelijke seksualiteit die rebelleert tegen het patriarchaat, belichaamd in extreme politieke acties.’

‘Het is een erg blanke, neokoloniale en beperkte invulling van activisme.’

Maar met die aanpak zijn niet alle vrouwen ingenomen. Hoe feministisch is Femen eigenlijk? Sofie Van Bauwel, professor gender en media aan de UGent: ‘Het feit dat ze zichzelf zo noemen, maakt dat je ze die erkenning deels moet geven. Maar vaak blijkt dat vooral mannen dat heel leuke acties vinden, en wordt er meer geschreven over hoe er borsten te zien waren dan over hun boodschap.’

‘Het is een erg blanke, neokoloniale en beperkte invulling van activisme. Veel vrouwen, ook feministen, voelen zich helemaal niet aangesproken. Femen-activistes gebruiken hun lichaam als een lustobject, ze richten zich dus weer tot de mannelijke patriarchale blik. Bovendien gaat het gerucht dat er strikte regels zijn voor wie mag meedoen, het zijn altijd jonge, mooie vrouwen. Het is meer een merk dan een beweging.’

Je vrouw slaan, is dat politiek?

Begin dit jaar keurde de Doema, het Russische parlement, een nieuwe wet goed die huiselijk geweld niet langer als een crimineel strafbaar feit aanmerkt. Met andere woorden: wie zijn echtgenote of kinderen slaat, krijgt een boete, geen celstraf. Het voorstel kwam van parlementslid Jelena Mizoelina. Volgens haar ondermijnt celstraf in dit geval gezinnen en gaat ze in tegen traditionele waarden. Mizoelina was eerder al de drijvende kracht achter de controversiële wet tegen ‘homopropaganda’.

De wet wacht nu op de handtekening van president Poetin. Volgens The Economist wordt Rusland dan het derde land in Europa en Centraal-Azië dat geweld binnen het gezin niet specifiek bestraft. Op basis van overheidsstatistieken schrijft The Moscow Times dat elke dag 36.000 vrouwen in Rusland geslagen worden door hun partner.

Ook in de Verenigde Staten is er een trend om partnergeweld te depolitiseren. De sociologische term is “medicalisering’. Huiselijk geweld wordt gezien als een soort ziekte in plaats van als een crimineel feit. Het gaat over de wonden van het slachtoffer en hoe zij als patiënt genezen moet worden, niet over de dader. Elk geval is een geval apart, elk individu kan met de juiste pillen geholpen worden.

Onderzoekers waarschuwen dat zo het perspectief op de bredere sociale structuren waarbinnen de feiten plaatsvinden verloren gaat, en een echte oplossing juist verder uit het zicht verdwijnt. Volgens cijfers van het Center for Disease Control zijn elk jaar 4,8 miljoen Amerikaanse vrouwen het slachtoffer van partnergeweld.

Zwart protest in Polen

In oktober kwamen meer dan honderdduizend vrouwen in Polen op straat, gekleed in het zwart. Ze protesteerden tegen een wetsvoorstel dat abortus strafbaar zou maken. Sinds de val van het communisme in 1989 had Polen niet meer zulke massale demonstraties gezien als die van het czarny protest, het zwarte protest. En met succes: het parlement stemde het voorstel weg.

Even terug naar 1989. De Poolse katholieke kerk was altijd een sterke bondgenoot in de strijd tegen het communisme, en wanneer dat regime valt, wordt ze beloond. In 1993 kortwiekt de regering de liberale wet die tot dan gold: abortus mag nu enkel nog bij uitzondering. Het wetsvoorstel van 2016 wilde niet alleen korte metten maken met die uitzonderingen, maar ook een celstraf tot vijf jaar invoeren, voor vrouwen die abortus plegen én voor hun dokters.

Een en ander is het gevolg van de conservatieve wind die door Polen waait. Sinds 2015 controleert de rechts-populistische partij Prawo i Sprawiedliwość (PiS, ‘Recht en Rechtvaardigheid’) het parlement én levert ze de president. De autoritaire partijleider Jarosław Kaczyński predikt de ‘conservatieve contrarevolutie’: vóór traditionele waarden, tegen rare vrijheden.

‘Het zwarte protest was de eerste keer dat de Polen zich zo massaal verzetten tegen dat beleid’, zegt Jacek Kucharczyk van het Instituut voor Staatszaken. ‘Ook veel PiS-stemmers hadden niet verwacht dat de partij zo ver zou gaan. Maar de Poolse vrouwen hebben nog niet gewonnen: Kaczyński en de zijnen gaan op andere manieren hun doel proberen te bereiken.’

Wees een sterke vrouw, koop onze kleren

Feminisme is cool, emancipatie is in. Een Pakistaans kledingmerk organiseerde vorig jaar een flashmob in de stad Lahore, met de boodschap ‘Vrouwen moeten doen wat ze willen’. In Europa en de VS bracht H&M rond dezelfde tijd een reclamespot uit met vrouwen van alle leeftijden, kleuren en maten, en de baseline ‘She’s a lady’.

De BBC meldt hoe het kledingmerk in Pakistan na bakken kritiek uit conservatieve én feministische hoek zijn campagne offline haalde. De H&M-show werd vooral bejubeld.

‘Het blijft natuurlijk een heel beperkt soort middenklassefeminisme. Maar daarom hoeven we het nog niet meteen af te schrijven.’

‘Koop de juiste trui en je bent een sterke vrouw’: betekent het dat de emancipatie een feit is, als er met zo’n boodschap groot geld te verdienen is? Of is het omgekeerd, haalt zo’n claim de hele feministische beweging onderuit? Sofie Van Bauwel: ‘Het is dubbel. Aan de ene kant zorgen zulke campagnes ervoor dat een grotere groep mensen feminisme als iets positiefs gaan zien, in plaats van “die vrouwen van mei ’68 die ijveren voor rechten die ze al lang hebben”. Tegelijk geeft de marketingafdeling van zo’n bedrijf natuurlijk nooit groen licht als er geen publiek voor is, het is dus ook gewoon een heel kapitalistisch verhaal.’

Tegelijk betalen merken als H&M de vrouwen in Bangladesh, China of Turkije die hun kleren maken bodemlonen – wat zegt dat over hun boodschap? ‘Het blijft natuurlijk een heel beperkt soort middenklassefeminisme. Maar daarom hoeven we het nog niet meteen af te schrijven. Dat iets verkoopt is niet al op voorhand slecht: het leidt tot discussie, brengt ideeën bij een ruimer publiek.’