Jihadi-terreur is een draak met zeven koppen

I. Wij en zij

Politici en leiders van allerlei slag spelen graag en vaak in op ons groepsbesef, ze instrumentaliseren het: Walen tegen Vlamingen, moslims tegen christenen, …

Wellicht spreken we hier over een erfelijke gevoeligheid om in groepen te denken. In de savannes en wouden waar de homo sapiens uit te voorschijn kwam, was de groep cruciaal om te overleven. Trouw aan de groep, wantrouwen tegen buitenstaanders was zowel voor de groep als het individu een waardevol overlevingstool.

Die gevoeligheid voor groepsdenken is gebleven, ook al leven we nu in heel andere omstandigheden en heeft dat groepsdenken niet meer die overlevingswaarde die het lang geleden had. Politici en leiders van allerlei slag spelen graag en vaak in op ons groepsbesef, ze instrumentaliseren het: Walen tegen Vlamingen, moslims tegen christenen, supporters van Brugge versus die van Gent…

De Amerikaanse hoogleraar Samuel Huntington voorspelde na de val van het IJzeren Gordijn dat we naar een botsing van beschavingen gingen. Huntingtons indeling van de wereld in zeven grote beschavingen had meteen iets kunstmatigs, maar dat “beschavingen” een gevoeligheid zijn waarop politici kunnen inspelen, lijkt dezer dagen onmiskenbaar.

II. Leerbeest

De mens heeft veel te danken aan zijn vermogen om snel en veel te leren, maar dat vermogen heeft ook een keerzijde Het maakt hem kwetsbaar: hij kan ook dingen leren die steunen op valse of extreme aannames. Zo kan hij komen tot een wereldbeeld waarin hij diegene is die de volledige waarheid heeft en alle anderen dwalen.

Leren maakt van ons een succesvolle soort maar het maakt ons ook kwetsbaar. Ideeën kunnen ons brein als het ware infecteren.

Jonge mensen (mannen vooral) die het om een of andere reden moeilijk hebben om hun plaats te vinden in de samenleving, of hun draai te vinden in het leven, zijn hier extra-gevoelig voor. Het leven in Westerse samenlevingen kan verwarrend zijn, en een relatief eenvoudige waarheid die een houvast biedt in het leven, kan dan als een verademing gelden.

Johan Braeckman, professor in de moraalfilosofie aan de UGent zegde het onlangs zo in MO*: ‘Afhankelijk van onze groepsidentiteit leren we soms ook absurde dingen. Zoals bijgeloof dat je denken hinderlijk vastzet in ideeën die niet kloppen.

Leren maakt van ons een succesvolle soort maar het maakt ons ook kwetsbaar. Ideeën kunnen ons brein als het ware infecteren.’ (uit ‘De mens is het grote leerbeest, verschenen in MO* 113, herfst 2014). 

III. Migratie

De sterk toegenomen migratie in vele rijke landen zorgt voor veel nieuwe potentiële wij/zij’s. Gebrek aan wederzijdse contacten (en dus aan sociale samenhang) kan leiden tot een gebrek aan begrip en empathie en zo tot meer achterdocht en discriminatie.

IV. Economische slapte/crisis in een competitieve wereld

Er is in Europa sowieso al een zeer grote jeugdwerkloosheid. Voor (migranten)jongeren die worstelen met hun plaats in de samenleving en de school is het nog moeilijker. Discriminatie op de arbeidsmarkt is een realiteit. Ergo: veel jonge migranten zijn werkloos en vertoeven ietwat verbitterd in de marge van de samenleving. België scoort slecht inzake tewerkstelling van migrantenjongeren, (en het is verhoudingsgewijs ook kampioen inzake Syriëstrijders).

Wie ben je in onze samenleving als je geen baan hebt en arm bent?

Dat onze samenlevingen consumptie verheerlijken, en competitief zijn, en de winnaars een steeds groter deel van de koek naar zich toe halen, maakt de uitsluiting erger. Wie ben je helemaal in onze samenleving als je geen baan hebt en arm bent? Je moet al sterk zijn om daarmee om te gaan.

V. Moderne technologie

Tegenwoordig beschikken we over het soort wapens waarmee een lone wolf vele mensen kan treffen. Dankzij de moderne communicatietechnologie kunnen migranten ondanks de afstand een sterke band met hun land van herkomst behouden. Werkloze jonge mannen kunnen via het internet van op grote afstand in een andere wereldvisie getrokken (gevist) worden die eventueel een einde maakt aan hun onzekerheden, en hen een evidente plaats in deze wereld bezorgt.

VI. Internationale conflicten als bron van identiteit en als trainingsgrond

Reële conflicten bieden mogelijkheden voor rattenvangers om zoekende jongeren te betrekken. Als je moslim bent, zijn er veel van die conflicten geweest. De Sovjetunie viel Afghanistan binnen en van overal kwamen jonge moslims mee vechten. Toen ze dan later terug keerden naar bijvoorbeeld Algerije, ontketenden ze daar een burgeroorlog.

Irak 1990 legde de basis voor Al Qaeda en 9/11 en Irak 2003 voor de aanslagen in Madrid en Londen. De regimechange in Libië leidde tot massale verspreiding van wapens in Afrika en langs die weg tot jihadistische strijd in de Sahel en een versterking van Boko Haram in Nigeria. In het aanslepende conflict tussen Israel en Palestina kan Israel al veertig jaar ongestraft de VN-regels die verdere nederzettingen verbieden, naast zich neer leggen.

Dat alles maakt het erg makkelijk om zoekende moslimjongeren in het Westen aan te spreken op hun rechtvaardigheidsgevoel. Stel je voor dat Italië jarenlang gebombardeerd en bezet wordt door een Islamitische supermacht (zoals Irak door de VS aangepakt werd). Zouden jonge werkloze Italiaanse migranten in Caïro dan niet gevoeliger zijn voor de oproep om zich tegen dat onrecht te verzetten?

Nergens anders is de selectieve toepassing van “onze waarden” zo duidelijk geweest als in het Midden Oosten.

Door de aanwezigheid van olie en Israel kreeg het Midden Oosten het meest te maken met Westers neokolonialisme. Als grote verdediger van democratie en mensenrechten steunde het Westen dictators en trad het er om de haverklap militair op. Dat verklaart mede waarom zoveel landen er niet in slagen een modern bestuur te ontwikkelen dat beantwoordt aan de verzuchtingen van hun bevolkingen. Nergens anders is de selectieve toepassing van “onze waarden” zo duidelijk geweest als in het Midden Oosten. Dat ondergraaft de geloofwaardigheid van het westen.

VII. Migratie “internaliseert” internationale conflicten

Door de migratie en dus de aanwezigheid van ‘visbare’ migrantenjongeren overal te wereld, kunnen conflicten in het Midden Oosten (en elders) geëxporteerd worden naar Europese landen. Dat verklaart onder meer de groeiende druk op de joodse gemeenschappen in Europa.

Wat te doen?

Omdat de problematiek zo veelgelaagd is – waarbij de ene dynamiek dikwijls de andere versterkt en omgekeerd – kan ook een ‘oplossing’ niet eenvoudig zijn. Als je maar op een enkel punt werkt, kan je de problematiek niet succesvol aanpakken. De jihadistische terreur is een maatschappelijk probleem dat ons moet uitdagen om onze samenleving beter te laten werken voor meer mensen. Ook onze relaties met het Midden Oosten moeten herbekeken worden.

1. Constante alertheid tegenover simpel groepsdenken. Versterk het wederzijdse inlevingsvermogen met reële contacten

We kunnen begrijpen dat we tegelijkertijd lid zijn van honderden groepen - rokers en niet-rokers, Gentenaars en niet-Gentenaars, vrouwen en mannen, moslims, atheïsten en christenen, liefhebbers van Stromae en anderen, … Al die elementen vormen samen je identiteit. Dat besef kan helpen om de tegenstellingen rond een enkele identiteit te verzachten, te relativeren.Met mijn moslimbuurman deel ik als agnost de wijk, mijn liefde voor FC Barcelona, het feit dat we stopten met roken en mijn kritiek op de Amerikaanse inval in Irak in 2003… Dat is wat Amartya Sen ook benadrukt in Identiteit en Geweld. Dat zorgt er mee voor dat we meer kunnen zijn dan monomane groepsdenkers: de mens is ook in staat tot empathie. Wie zich echt kan inleven in de ander, zal proberen om hem of haar niet teveel pijn te doen door nodeloos de vrijheid van meningsuiting tot haar uiterste grenzen te verkennen.

De Koran is dus niet in se gewelddadig zoals Mia Doornaert onlangs op subtiele wijze suggereerde.

Het is dat empathische vermogen dat we moeten versterken. Politici en opiniemakers die dé moslims tegen dé christenen willen opzetten, moeten met de veel complexere werkelijkheid worden geconfronteerd. Dé moslims en dé christenen bestaan niet. De interpretatie van teksten hangt af van de omstandigheden (zoals deze hierboven geschetst). De Koran is dus niet in se gewelddadig zoals Mia Doornaert onlangs op subtiele wijze suggereerde. In de 16de eeuw vond de Indiase Islamitische keizer Akbar de rede belangrijker dan het geloof, op datzelfde moment raasde de Inquisitie over het christelijke Europa.

Manifestaties waar moslims, Joden, christenen en ongelovigen zich samen uiten als lid van de zeer grote groep van vreedzame mensen – zoals onlangs in Parijs en talloze andere plaatsen - zijn zeer belangrijk. Ze doorbreken fysiek het simpele groepsdenken. Reële contacten tussen leden van zogezegd tegengestelde groepen kunnen helpen om de wederzijdse erkenning te versterken. Daarom moest in de eerste wereldoorlog voorkomen worden dat Duitsers en Britten nog met elkaar zouden voetballen op Kerstmis.

Leiders van de verschillende levensbeschouwingen moeten oproepen tot verdraagzaamheid en meer leren samenwerken over de zuilen heen. De strijd tegen het simpele identiteitsdenken kan op alle niveau’s worden gevoerd: op school, in organisaties, in de politiek….

2. Toezicht en begeleiding van het leren van jonge mensen (vooral jonge mannen).

Mensen (zelf)kritisch leren denken en doen, is waardevol op vele vlakken. Het zorgt voor een rijkere democratie en het kan ook tegengif tegen totalitaire manieren van denken zijn. Grote opdracht van de school en zeker ook het levensbeschouwelijk onderricht dat ze onze jonge mensen moeten bijbrengen dat er niet één enkele waarheid over leven en werkelijkheid bestaat.

3. Sociale samenhang in een diverse samenleving vergt werk

Migranten brengen niet enkel een pakketje arbeid mee maar ook een eigen cultuur en wereldvisie. Dat kan tot wrijvingen leiden.

Migranten brengen niet enkel een pakketje arbeid mee (dat is simpel liberaal economisch denken) maar ook een eigen cultuur en wereldvisie. Dat kan tot wrijvingen leiden. Een samenleving is meer dan een markt. Reële contacten tussen groepen in de samenleving kunnen helpen om het simpele groepsdenken te doorbreken, wederzijdse erkenning en inleving te bevorderen, en de ‘oude’ Belg te integreren in de diverse samenleving.

We zijn allemaal nieuwkomers in de multiculturele samenleving, zoals de Mechelse burgemeester Bart Somers het onlangs formuleerde. De Gentse Lente was hem al voor met de stelling dat ‘ook de Vlaming zich moet integreren in de superdiverse samenleving’. Een superdiverse samenleving die ook nog samenhangt, is niet evident: daar moet je hard aan werken. Werken aan gedeelde waarden en beleving.

4. Wapenbeheersing en controle van communicatie

We moeten zoveel mogelijk de handel in zware wapens beperken. Dat lijkt makkelijker in Europa dan erbuiten.

Controle van het internet is aangewezen: zij die tegen de vrijheid van meningsuiting zijn hoef je niet noodzakelijk te helpen om hun mening te uiten.

5. Schep jobs en kansen voor iedereen !

Een heel belangrijke waar we al lang over praten maar veel te weinig aan doen. Een jonge man die een baan heeft, onderwijs geniet,… is een wereld van verschil met een jongere die uitzichtloos rondhangt en voelt dat hij hier weinig of kansen heeft. Hoeveel ruimte biedt de neoliberale globalisering waar competitie primeert, om daar echt aan te werken? Deze uitdaging geldt zowel hier als in moslimlanden waarvan sommige sinds jaren geteisterd worden door huizenhoge werkloosheid.

En ook: onze leerkrachten bepalen mee de toekomst van onze SAMENleving. Beloon hen daarvoor. Moeilijke scholen moeten meer middelen krijgen.

6. Voer een rechtvaardig internationaal beleid. Denk twee keer na voor je weer gaat bombarderen.

Alle mensen zijn gelijk. Niemand verliest graag zijn familie en vrienden, ook niet als collateral damage van al of niet legale Westerse bombardementen.  In het licht van de vele onschuldige slachtoffers die Westerse legers maakten in moslimlanden, mag het niet verbazen dat er gewapend verzet is. En terreur is het wapen van de zwakkere, diegene die de open strijd niet aan kan.

Zo bekeken heeft de zware militaire aanpak van de VS weinig tot geen vruchten afgeworpen en soms integendeel geleid tot reacties die erger waren dan de oorspronkelijke kwaal.

We moeten onze korte termijnbelangen meer onderwerpen aan het gedeelde lange termijnbelang van een welvarend Midden Oosten.

Wat moet het Westen dan wel doen? Eenvoudige antwoorden zijn er niet. Maar iets meer consequentie in de toepassing van mensenrechten, democratie en (internationale) rechtstaat tegenover de landen van het Midden Oosten zou geen kwaad kunnen.

En verder moeten we onze korte termijnbelangen meer onderwerpen aan het gedeelde lange termijnbelang van een welvarend Midden Oosten. Het welzijn van de meerderheid van de  bevolking primeert. Dat impliceert dat we mee zoeken naar oplossingen voor de enorme werkloosheid die vele moslimlanden aan de Europese grenzen treft: neoliberale mantra’s zullen daarbij niet volstaan. Dat alles houdt in dat we op een andere manier met het Midden Oosten omgaan: de dekolonisering zal echt plaatsvinden.

7. Sterke inlichtingendiensten en politie

Op alle bovenstaande actieterreinen schieten we eigenlijk al jaren tekort. Dat verklaart waarom het jihadisme eerder uitbreidt dan wegkwijnt. In deze omstandigheden zijn inlichtingendiensten en politie cruciaal om meer onheil te voorkomen. Ze zullen dat nog vele jaren zijn. Ze moeten daartoe de nodige middelen krijgen, maar dat betekent evenwel niet dat we de ogen moeten sluiten voor misplaatst geweld en woekerend racisme bij de politie. Die dragen immers bij tot verdere polarisering.