Is Kabila op weg naar de uitgang?

Afgelopen maand hebben drie gebeurtenissen het snel evoluerende politieke landschap in Congo ernstig door elkaar geschud.
Eerst was er de oppositiepartij UDPS die de onderhandelingen met de regering afbrak. De gesprekken  moesten de voorwaarden voor een nationale dialoog over het electoraal proces vastleggen.

Vervolgens tekenden zeven partijleiders vanuit de presidentiële meerderheid  een open brief en drongen aan dat Kabila, wiens tweede en in principe laatste abtstermijn  in 2016 ten einde komt de grondwet zou respecteren. De ondertekenaars van de brief, beter bekend als de G7, werden niet veel later uit de regering gegooid.

Ook al heeft de president nog niet over zijn plannen gesproken, er zijn wel al pogingen ondernomen door enkele van zijn medestanders om zijn bewind te verlengen.

De derde klap viel op 29 september, toen Moïse Katumbi, de invloedrijke gouverneur van Katanga, ontslag nam uit de regerende partij.

Deze drie gebeurtenissen samen betekenen niet minder dan een politieke aardverschuiving met verregaande gevolgen voor de heersende elite en de vermeende ambities van Kabila om te macht te behouden na 2016.

Ook al heeft de president nog niet over zijn plannen gesproken, er zijn wel al pogingen ondernomen door enkele van zijn medestanders om zijn bewind te verlengen.

Zo was er bijvoorbeeld al in september 2014 de poging van het regime om de grondwet te wijzigen zodat Kabila toch kon blijven. Ze slaagden ze er niet in voldoende steun in het parlement te mobiliseren.

In januari 2015 probeerde de regering een wet goedgekeurd te krijgen om een volkstelling in de electorale kalender op te nemen. Zo’n telling zou in principe wel welkom zijn, maar de timing werd gezien als een poging om het hele verkiezingsproces te vertragen. Na dagenlang protest, zag de regering zich gedwongen de wet weer in te trekken.

Wie zijn de G7?

In maart 2015 kristalliseerden de kritische stemmen binnen de meerderheid zich in de leden van de G7, ook wel de coalitie van gematigden genoemd, of gewoon de “frondeurs” (“onruststokers”).

Het begon allemaal met de dissidentie van Pierre Lumbi, voorzitter van de partij MSR, wanneer die zich uitsprak tegen de voorgestelde grondwetswijziging in september 2014. Lumbi kreeg later gezelschap van zes andere gedesillusioneerde figuren: Minister van Planning Olivier Kamitatu; José Endundu; Parlementslid Christophe Lutundula; en drie leiders uit Katanga, Charles Mwando-Simba, Kyungu wa Kumanza en Dany Banza. Samen vormen ze een interessante mix van regio’s, generaties, sociale achtergronden en vaardigheden.

In maart publiceerde de G7 haar eerste open brief aan Kabila waarin de groep aan de president vroeg om duidelijk te communiceren over zijn plannen. Ze drukten ook hun bezorgdheid uit over de lokale verkiezingen en het beleid van “découpage” waarbij de 11 provincies van de D.R.C. moeten worden opgesplitst in 26 provincies. De leden van de G7 maakten zich grote zorgen over de schade die de president zou kunnen veroorzaken als hij zou proberen zich kost wat kost aan de macht vast te klampen.

Voor Kabila was de G7 te groot om te negeren maar ook te klein om echt veel verschil te maken. Samen hebben de zeven partijen vertegenwoordigd in de groep 79 zetels in het parlement, terwijl de totale meerderheid (die 79 inbegrepen) uit 353 van de totale 500 zetels bestaat.

De zeven partijleiders twijfelden of ze het debat moesten stimuleren binnen de meerderheid of uit te groeien tot een brede beweging door bijvoorbeeld de krachten ook te bundelen met een aantal oppositiepartijen. Uiteindelijk hakte Kabila die knoop door: na hun tweede brief in september gooide hij hen uit de regerende meerderheid. 

Tijdens gesprekken met de verschillende leiders binnen de G7 krijgt men niet direct de indruk dat één van hen zichzelf ziet als de volgende president van de D.R.C. Het lijkt eerder waarschijnlijk dat de groep zal samenwerken met Moïse Katumbi, die nu gezien wordt als de meest overtuigende uitdager van Kabila. Of die alliantie ook echt zal gesmeed worden, moet nog blijken. Ook zal de groep in de nabije toekomst een duidelijke visie moeten formuleren: ze willen de macht, natuurlijk, maar wat gaan ze ermee doen?

Kabila’s kamp in ontbinding

Niet alleen binnen de G7 is men bezorgd over de onzekerheid rond de intenties van Kabila. Eigenlijk lijdt de hele regerende meerderheid onder zijn stilzwijgen.

In de eerste jaren van zijn presidentschap had Kabila een sterke ploeg rond zich. Maar de laatste jaren verdween de holistische helemaal en is elke collectieve dimensie rond zijn leiderschap verdwenen. Geen enkele minister durft nog een beslissing te nemen zonder de goedkeuring van Kabila’s kabinet. Er hangt veel bitterheid, frustratie en jaloezie in de lucht, en individuen kunnen snel stijgen en dalen in de hiërarchie.

Een jaar geleden leek de voorzitter van het parlement, Aubin Minaku, in een goede positie te zitten om Kabila’s kroonprins gezalfd te worden. Maar in minder dan zes maanden ontgoochelde hij de president drie keer: het lukte hem niet een meerderheid te mobiliseren voor de grondwetswijziging; hij leidde nationale consultatieronde maar slaagde er niet in haar aanbevelingen door te voeren; en hij was niet in staat te verhinderen dat er dissidenties ontstonden binnen de meerderheid.

Als Kabila al een opvolger aanduidt, prefereert hij misschien wel een familielid.

Toen Kabila in december 2014 de regering herschikte en een “Regering van Nationale Cohesie” in het zadel te helpen, kwam Evariste Boshab in pole position. Als secretaris-generaal van Kabila’s PPRD had die al na de verkiezingen van 2011 gehoopt om eerste minister te worden maar hij werd buiten de technocratische regering van premier Augustin Matata gelaten. Vorig jaar in december maakte hij echter zijn rentrée in stijl toen hij als vice-premier en Minister van Binnenlandse Zaken en Veiligheid van de nieuwe regering.

Boshab vertoonde openlijk steun voor een herziening van de grondwet ten voordele van een derde mandaat voor Kabila en organiseerde de repressie van demonstranten die in januari 2015 tegen de kieswet protesteerden. Minstens 40 mensen werden gedood. Nadien heeft Boshab echter invloed verloren.  Kabila achtte de vice-premier verantwoordelijk voor de mislukte poging om de kieswet te doen goedkeuren. Hij bleef minister, maar in mei werd hij vervangen als secretaris-generaal van de PPRD.

Na de rellen van januari ging de ster van Kalev Mutondo, chef van het Agence National des Renseignements (ANR), rijzen. Hij werd Kabila’s belangrijkste boodschapper toen hij een nationale dialoog wou starten met de oppositie.

Het idee voor zo’n dialoog dateert van mei 2015 op tafel gelegd. Het regime hoopte dat die zou leiden tot het besluit dat de verkiezingen in 2016 om technische redenen onmogelijk nog op tijd konden worden gehouden. Daarom moest een nieuw wettelijk kader worden gecreëerd. Kabila’s getrouwen wilden een Regering van Nationale Eenheid doordrukken met Félix Tshisekedi van de oppositiepartij UDPS als premier. Deze nieuwe regering zou, volgens het plan, het roer in handen houden tijdens een driejarige overgangsperiode tot einde 2018.

In die periode zou de grondwet herzien worden, provinciale en Senaatsverkiezingen gehouden worden in 2016, en lokale verkiezingen in 2017. In 2018 zouden tenslotte presidentiële en legislatieve verkiezingen worden georganiseerd. In dit scenario zou Kabila niet alleen president blijven tijdens de transitie, maar ook meedingen in de verkiezingen voor zijn eerste mandaat onder de Vierde Republiek.

Eén van de hoekstenen van dit plan was het opnemen van het UDPS in de nieuwe regering. Maar toen de oppositiepartij zich terugtrok uit de voorbereidende gesprekken, verloren zowel de dialoog als de architect ervan, Kalev Mutondo, hun gezag.

De relaties binnen het kwartet Minaku, Boshab, Matata en Mutondo zijn erg slecht, en hun schermutselingen worden breed uitgesmeerd in de nationale pers. Ze beschouwen zich  allemaal als geschikte kandidaten om Kabila op te volgen – als hij een opvolger zou nodig hebben, natuurlijk. Ondertussen lijkt het onwaarschijnlijk dat ze daarvoor echt in de running zouden zijn, Misschien zou Kabila wel eerder voor een familielid kiezen. Zijn tweelingzus Jaynet bijvoorbeeld.

Een verdeelde oppositie

De oppositiepartijen in de D.R.C. hebben weinig indruk gemaakt sinds hun verkiezingsnederlaag in 2011. UDPS is verlamd door de weigering van leider Etienne Tshisekedi om een actieve rol te spelen in de oppositie. Hij beschouwt zichzelf nog steeds als de ware winnaar van de verkiezingen. De meeste van zijn verkozen parlementsleden hebben hun mandaat wel opgenomen, ondanks zijn oproep om dat niet te doen. Tshisekedi is nu al ongeveer een jaar in België voor medische behandeling, en het is erg moeilijk om precies te weten of hij fysiek en mentaal in staat is om de partij te leiden.

Veel van de provinciale en lokale afdelingen van de UDPS vinden dat de partij gegijzeld wordt door de familie van de leider.

Veel van de provinciale en lokale afdelingen van de UDPS vinden dat de partij gegijzeld wordt door de familie van de leider. Tshisekedi’s echtgenote Martha speelt naar verluidt een belangrijke rol achter de schermen, en probeert hun zoon Félix te lanceren in de hoogste sferen van de staat.

Elk formeel debat tussen de kampen binnen de UDPS wordt geblokkeerd door de afwezigheid van Tshisekedi, en het is moeilijk in te schatten of ze hun street credibility in de ogen van het volk behouden heeft, of ze de mensen nog op de been kan brengen.

De partij MLC is sinds april 2015 formeel in twee gesplitst. Kort na de installatie van de Regering van Nationale Cohesie, toen Kabila drie leden van deze  oppositiepartij opnam in de regering, gooide voorzitter Jean-Pierre Bemba, de drie ministers aan de deur. Vice-premier Thomas Luhaka stelde Bemba’s recht om dit te doen in vraag en stichtte een nieuwe partij onder de naam MLC/Libéral.

Elders in het politieke landschap slaagde Vital Kamerhe erin de reputatie van zijn oppositiepartij UNC intact te houden. Zijn fractie in het parlement is min of meer consistent gebleven, en een aantal van de nieuwe parlementsleden uit zijn partij, mensen met achtergronden in de civiele maatschappij, hebben zich ontwikkeld tot hardwerkende en competente backbenchers. Kamerhe en de UNC kunnen een belangrijke rol spelen, maar om door te wegen zullen ze bredere allianties moeten aangaan.

De bevolking: onvoorspelbaar

Het is moeilijk echt te vatten wat mensen aan de basis niveau denken. De emotionele en gewelddadige reacties op de kieswet van januari 2015 kwam als een grote verrassing voor de meeste observatoren. Bovendien leken de demonstranten de ordewoorden van de oppositie slechts gedeeltelijk op te volgen. Een groot deel van de Congolese bevolking blijkt niet alleen allergisch aan de verderzetting van het huidige regime, maar wantrouwt de gehele politieke kaste. Politici worden gezien als de archetypische “Big Men” die alleen uit zijn op persoonlijke verrijking. Daarbij wordt weinig onderscheid gemaakt tussen regering en oppositie.
Men kan zich gemakkelijk inbeelden hoe een volksopstand zou ontaarden in geweld, plunderingen en chaos, met enorme menselijke en materiële schade tot gevolg voor de veiligheidstroepen er een einde aan zouden maken.

Men kan zich gemakkelijk inbeelden hoe een volksopstand zou ontaarden in geweld, plunderingen en chaos

Het valt te verwachten dat Kabila naar repressie zal grijpen als hij het gevoel krijgt dat de controle hem ontglipt. Dit was al duidelijk de strategie tijdens de demonstraties in januari. Dit zou wel eens averechts kunnen werken. Niet iedereen binnen de hogere Congolese kringen is het eens met de manier waarop het regime omgaat met jeugdbewegingen als La Lucha en Filimbi. Toen er in maart 2015 massagraven werden ontdekt in Kinshasa, vertelden bronnen van binnen het regime ons dat de manier waarop informatie gelekt was door verschillende leiders gebruikt werd om elkaar in diskrediet te brengen.

Zowel Kalev als Boshab zouden bendes voorbereid hebben op het uiteenslaan van de demonstratie op 15 september. Hoelang gaat het duren voor die met elkaar op de vuist gaan? Het Congolese regime mist de nodige samenhang om efficiënt repressie uit te oefenen. Als het regime dat zou proberen, zou het land al snel in chaos verkeren. Toch valt het niet uit te sluiten dat net die optie bewust gekozen zal worden wanneer dat de laatste mogelijkheid zou blijken om aan de macht te blijven.

Verkiezingen of transitie?

In februari publiceerde de CENI een verkiezingskalender die begint met de constructie van haar gebouwen en het aanwerven van medewerkers, lokale en provinciale verkiezingen in oktober 2015, de indirecte verkiezingen van gouverneurs en senatoren in januari 2016, en presidentiële en legislatieve verkiezingen in november 2016. Deze kalender werd door de meeste observatoren als onrealistisch bestempeld.

Bij de internationale partners van Congo ontbreekt elk enthousiasme om financieel te participeren in een electoraal proces dat blijkbaar geboycot wordt door de eigen overheid.

Het regime is er misschien niet in geslaagd een wettelijk kader te creëren om Kabila aan zet te houden, de pogingen om het hele proces te vertragen hadden wel succes. Dit lukt erop verschillende manieren, maar het belangrijkste is de weigering van de regering om de benodigde budgetten vrij te geven voor de verschillende fazen van het kiesproces. Er is een voortdurende strijd aan de gang tussen de CENI en de overheid – in het bijzonder premier Matata en vice-premier Boshab – voor controle over de verkiezingen. Er zal meer dan één mirakel nodig zijn om dit proces op het juiste spoor te houden.

Bij de internationale partners van Congo ontbreekt elk enthousiasme om financieel te participeren in een electoraal proces dat blijkbaar geboycot wordt door de eigen overheid. Het is zeer onwaarschijnlijk dat internationale actoren de verkiezingen gaan steunen zonder bewijs dat de regering zich echt financieel engageert.

Internationale partners maken zich zorgen dat het niet respecteren van de grondwet het land naar de chaos zou kunnen leiden, en willen een herhaling van de situatie in Burundi vermijden, waar ze slaapwandelend meegingen en de ogen pas open deden toen het al te laat was. Ze zijn zich echter ook goed bewust van de beperkingen van hun impact, en zijn nog op zoek naar een efficiënte hefboom.

In het verleden hebben Westerse partners ambigue signalen uitgestuurd over democratie. Ze hebben aangedrongen op het houden van verkiezingen maar hebben een oogje dicht geknepen voor heel wat niet-democratische praktijken. Er is een moeilijk evenwicht tussen het vooruit duwen van democratie aan de ene kant, en het niet riskeren een delicate stabiliteit te verstoren aan de andere. De uitdaging voor internationale actoren is vaak om te proberen ‘the lesser of two evils’ te kiezen – als is dit pragmatisme natuurlijk gebaseerd op de eigen belangen van de internationale spelers.

Deze ambiguïteit bij de partners van de D.R.C. wordt goed begrepen door zowel de bredere bevolking als de politieke spelers. Zoals één figuur uit de oppositie het zei over de Westerse actoren: ‘uiteindelijk moet je een keuze maken tussen je waarden en je belangen’.

Dit artikel werd eerder gepubliceerd op African Arguments en vertaald door Roeland Janssen