President Macron wil de Europese Unie verdedigen. Tegen Trump?

2017 zou wel eens het jaar van Europa kunnen worden, tegen alle verwachtingen in. 2016 was het jaar van IS, Brexit en Trump. 2017 is voorlopig het jaar van Macron en Merkel.

Iedereen dacht dat de Duitse kiezer bondskanselier Angela Merkel zou afstraffen voor haar Wir Schaffen Das-vluchtelingenbeleid, maar haar partij CDU boekt de ene verkiezingsoverwinning na de andere in Duitse deelstaatverkiezingen. Geert Wilders neemt niet deel aan de regeringsvorming in Nederland en Marine Le Pen wordt geen president van Frankrijk. Europa had er in de ogen van Trump beter uitgezien met Wilders en Le Pen aan het roer, maar dat gaat niet door.

De Europese hymne tijdens de eenzame wandeling van Macron aan het Louvre in Parijs was in your face Brexit, Trump, Wilders en Le Pen. Macron wilde hiermee de kracht van de Europese Unie tonen na een jaar waarin ze zwak en verdeeld in beeld kwam. Hij sprak ook de gevoelens van trots aan om Europeaan te zijn, een trots die de laatste jaren plaatsmaakte voor schaamte.

Maar is het meer dan alleen een signaal, een uitstraling of een slogan? De slogan heeft Macron in elk geval goed gekozen, met het woord dat vandaag belangrijk is voor vele kiezers: een Europa dat beschermt. Want de beste manier om de EU te beschermen, is ervoor zorgen dat de EU haar burgers zelf beschermt

• tegen terrorisme (de vijand is IS, maar ook de Europese verdeeldheid over buitenlands beleid en defensie);
• tegen de ongecontroleerde komst van migranten (vijanden zijn niet de vluchtelingen en migranten zelf, maar de Europese verdeeldheid over een spreidingsplan);
• tegen werkloosheid, banenverlies en sociale onzekerheid;
• tegen extreemrechtse nationalisten die de EU willen afbreken;
• tegen een nieuwe eurocrisis;
• tegen Rusland en Trump.

Macron moet de Fransen overtuigen dat Europa de oplossing is. Hij ontmoet de Amerikaanse president die samen met de Europese nationalisten zijn uiterste best doet om de Europeanen ervan te overtuigen dat de EU het probleem is. Maar er is het politieke spel, en er zijn de relaties tussen staten. De VS en Frankrijk zijn nucleaire machten en NAVO-bondgenoten. Ze moeten wel samenwerken.

Frankrijk en de VS houden allebei van Saoedi-Arabië

De Amerikaanse president Donald Trump woont de inhuldiging van het nieuwe NAVO-hoofdkwartier in Brussel bij. Daar zal hij vooral de overeenkomsten met het Frankrijk van Macron benadrukken. Het Franse en Amerikaanse beleid in Syrië en Irak, hun banden met Saoedi-Arabië en de “strijd tegen terrorisme” zorgen voor een grootste gemene deler.

Macron wist de sleutels tot het Elysée te bemachtigen zonder zijn visie op buitenlands beleid te hebben gedeeld met de kiezer. In een land dat de afgelopen twee jaar het toneel was van terreuraanslagen verbonden met Frankrijks betrokkenheid aan frontlijnen in het Midden-Oosten en Noord-Afrika, is dat opvallend.

Noch Trump, noch Macron hebben ervaring op het vlak van buitenlands beleid. Buitenlandministers Tillerson en Le Drian zullen belangrijke figuren worden. Hun teams zijn druk in de weer met het uitstippelen van een beleid.

Saoedi-Arabië is ook Frankrijks grootste afzetmarkt voor wapens, goed voor tienduizenden banen.

Macron trok volgens Duits-Franse traditie na zijn inhuldiging naar Duitsland voor een gesprek met bondskanselier Merkel (Merkel ontving de vierde Franse president tijdens haar ambtstermijn), Trump koos volgens Amerikaanse traditie voor Saoedi-Arabië en Israël. De wereld gaat door ingrijpende veranderingen, maar some things never change. Macron wil samen met Merkel een sterke Europese Unie bouwen. Trump bouwt aan zijn zakenimperium.

Vier dagen geleden tekende Trump een wapendeal met Saoedi-Arabië ter waarde van 350 miljard dollar de komende tien jaar. ‘Een betekenisvolle uitbreiding van onze veiligheidsrelatie’, volgens het Witte Huis.

Saoedi-Arabië is ook Frankrijks grootste afzetmarkt voor wapens. Frankrijk is de op drie na grootste wapenexporteur ter wereld en bijna 40% van de Franse wapenuitvoer gaat naar het Midden-Oosten. Dat is goed voor tienduizenden banen in Frankrijk. Het is waarschijnlijk dat Macron dit beleid zal voortzetten, Frankrijk kampt al met hoge werkloosheid.

In juni 2015 kwam de Saoedische kroonprins Mohammed bin Salman naar Frankrijk om een wapendeal van 12 miljard dollar te tekenen. In 2013 trokken president Hollande en zijn minister van Defensie Jean-Yves Le Drian, inmiddels Macrons minister van Buitenlandse Zaken, naar Riyadh samen met een delegatie van dertig bedrijven. Ze ontmoetten er koning Abdullah, Libanees premier Saad Hariri en Syrisch oppositieleider Ahmed Jarba.

Het bezoek leidde tot een deal waarbij Saoedi-Arabië drie miljard dollar, twee keer zoveel als het Libanese militaire budget, aan het Libanese leger beloofde om wapens te kopen van Frankrijk en de invloed van Hezbollah en Iran terug te dringen.

Niets wijst erop dat Macron bereid is de Franse Midden-Oostenpolitiek te herzien. Daar ligt een bloeiende samenwerking tussen Macron en Trump in het verschiet.

Saoedi-Arabië steunt de verspreiding van het salafisme in de wereld en allerlei jihadistische rebellengroepen in Syrië. Het begaat al twee jaar lang oorlogsmisdaden in Jemen en stort het land in diepere hongersnood. Een cynische voortzetting van business as usual zal vroeg of laat tot terreuraanslagen in Europa en de VS leiden.

De tijd waarin de invloed van ons buitenlandbeleid aan onze grenzen blijft, is al lang voorbij. Westerse leiders creëren grensoverschrijdende instabiliteit en willen dan “de grenzen sluiten”. Zij dragen in grote mate bij aan het ontstaan van vluchtelingen die ze dan tegenhouden, en aan het klimaat van terreur en polarisatie dat ze beweren te bestrijden. Waarna een hele samenleving zich keert tegen “de islam” en nationalisten onze samenleving uit elkaar drijven met giftige retoriek.

Voorlopig wijst niets erop dat Macron bereid is de Franse Midden-Oostenpolitiek te herzien. Daar ligt dus een bloeiende samenwerking tussen Macron en Trump in het verschiet. En een bedreiging voor de veiligheid van Frankrijk, geen bescherming.

“MacronLeaks” en Trump

Macron zal ook de hand schudden van de man van wie de aanhangers en campagnevoerders er alles aan alles deden om zijn tegenstander Le Pen verkozen te krijgen. Trump stak zijn voorkeur niet onder stoelen of banken. ‘Het Franse volk zal dit niet meer verdragen. Dit zal een groot effect hebben op de presidentsverkiezingen!’, tweette Trump nadat een man met AK-47 op 20 april 2017 drie politieagenten op Champs-Elysées had doodgeschoten.

Deze aanslag van IS en de tweet van Trump stonden symbool voor de beide extremen die Frankrijk wilden meesleuren in hun zogenaamde botsing van beschavingen.

In werkelijkheid ging de Amerikaanse inmenging verder. Digital Forensic Research Lab, een collectief van “digitale detectives” van de pro-NAVO denktank Atlantic Council, onthulde het netwerk achter de zogenaamde “MacronLeaks”. Er zijn banden met de campagnes van Trump, Alt-Right in de VS, Le Pen, en het Kremlin.

Ook de rol van WikiLeaks van Julian Assange was andermaal twijfelachtig. WikiLeaks verspreidde de hashtag MacronLeaks terwijl ze de authenticiteit van de lekken nog aan het onderzoeken waren. De tweets met #MacronLeaks bleven aanvankelijk beperkt tot de Amerikaanse Alt-Right sfeer en de Franse extreemrechtse sfeer, en gingen pas viraal toen WikiLeaks de hashtag begon te gebruiken. De tweet van WikiLeaks werd uiteindelijk 3278 keer geretweet. De tien meest actieve Twitter-accounts die de hashtag verspreidden, postten 1300 tweets in amper drie uur.

Na zelf te hebben meegedaan aan de verspreiding van de hashtag voor onderzoek uitsluitsel had gegeven over de authenticiteit van het lek, tweette WikiLeaks het volgende: ‘Wie gaat hiervan profiteren? Het tijdstip van het vermeende lek is te laat, maar zal zeker gebruikt worden om vijandigheid tegen Rusland aan te wakkeren.’

Weinig geruststellend voor de geloofwaardigheid van WikiLeaks: op 9 maart kreeg Julian Assange van WikiLeaks bezoek van Nigel Farage, de Brexit-campagnevoerder die door Trump wordt gebruikt als paard van Troje in de EU. Waarom bezocht hij Assange? Het blijft onduidelijk.

Brexit, Trump en big data

Als de Franse president dit schokkende artikel in The Guardian heeft gelezen, zal hij op het moment dat hij Trumps hand schudt weten dat Trump een vijand is. Cambridge Analytica, een bedrijf van spin doctors die voor politici verkiezingsboodschappen smeden uit big data die ze verzamelen uit het gedrag van kiezers op Facebook, werkte al voor Russische campagnes en uiteindelijk ook voor Brexit. Trumps strategische adviseur Steve Bannon was vicevoorzitter van de raad van bestuur van het bedrijf.

Een operatie met big data, nepnieuws, miljardairs-vrienden van Trump, Steve Bannon en Nigel Farage slaagde erin om het Verenigd Koninkrijk uit de EU te doen stappen.

‘Cambridge Analytica onderzocht persoonlijkheden en politieke voorkeuren aan de hand van vind-ik-leuks van mensen op Facebook’, schrijft The Guardian-auteur Carole Cadwalladr. Brexit-campagnevoerders zoals Nigel Farage, die schrijft voor het extreemrechtse Breitbart dat werd geleid door Steve Bannon, sloten contracten met Cambridge Analytica om de data te gebruiken. Zo kon het bedrijf verkiezingsboodschappen produceren rond migratie, de multiculturele samenleving en de EU als bron van alle kwaad. Die werden later in nepnieuws verwerkt, dat dan opnieuw via Facebook massaal verspreid kon worden.

‘Het doel is om elk aspect van de informatie-omgeving van elke kiezer vast te leggen. Het brengt psychologie, propaganda en technologie samen op nieuwe, krachtige manieren’, zei een socioloog die nog voor Cambridge Analytica werkte.

Een wereldwijde operatie met big data, nepnieuws, miljardairsvrienden van Trump, Steve Bannon en Nigel Farage, en campagneorganisaties van de Brexit-campagne slaagde erin om het Verenigd Koninkrijk uit de EU te doen stappen.

Het plan was om ook in Frankrijk een reeks referenda te krijgen over de euro en de EU, waarin de publieke opinie dan verder beïnvloed zou worden met nepnieuws, op grote schaal verspreid via militaire informatietechnologie. Dat is een geen democratisch, maar een autoritair project dat op zoek is naar de stempel van populaire legitimiteit.

In Frankrijk zullen geen referenda komen. Macrons verkiezing tot president was een verdediging op zich. Maar nationalistische populisten zullen technologiebedrijven blijven inschakelen om op ongeziene schaal verkiezingen te beïnvloeden. Ze zijn op missie om de mainstream media te verpletteren en te vervangen door alternatieve feiten, nepnieuws en rechtse propaganda.

De NAVO beschermt bondgenoten tegen cyberaanvallen. Desinformatie komt nu uit de omgeving van NAVO-bondgenoten zelf. Zal Macron dit bij Trump aankaarten?

Hoe zal Macron Frankrijk en de EU verdedigen tegen deze bedreiging? ‘We zullen een doctrine van vergelding toepassen als we slachtoffer zijn van Russische cyberaanvallen of andere aanvallen’, zei Macrons adviseur buitenlands beleid Aurélien Lechevallier tegen Politico. Het team van Macron zal zich moeten voorbereiden op cyberaanvallen uit verschillende hoeken, niet alleen vanuit Rusland. Ook de NAVO beschermt bondgenoten tegen cyberaanvallen. Desinformatie, niet per se hetzelfde als cyberaanvallen, komt nu ook uit de omgeving van NAVO-bondgenoten zelf. Zal Macron dit bij Trump aankaarten?

Naar alle waarschijnlijk veegt de NAVO het onder de mat om Trump niet voor het hoofd te stoten. Het lijkt wel dat de NAVO nog altijd doodsbenauwd is over Trumps uitspraken dat de NAVO “overbodig” is en over zijn toenadering tot Rusland. Ze doen er alles aan om Trump te paaien.

De Poolse politicoloog Jan Zielonka, die al sinds 1990 aan de University of Oxford de veranderingen in de Europese Unie bestudeert, roept op om de focus te verleggen: ‘Het grootste probleem is niet dat Trump zijn voorkeur voor Le Pen of Brexit uitsprak, maar dat de regering van de Amerikaanse president in Washington verlamd is. Na de parlementsverkiezingen in Frankrijk is Macron misschien ook verlamd. Dat is belangrijker dan wie Trump of Macron zijn.’

Golfbreker in de nationalistische golf

Amerikaans en Europees extreemrechts zijn op zoek naar de bevestiging van de voorspelling van Nigel Farage. Die sprak op 24 februari 2017 juist voor Trump op de Conservative Political Action Conference in Washington: ‘In 2016 waren we getuige van een politieke revolutie die over de rest van de vrije wereld zal rollen. De natiestaat-democratie is aan een comeback bezig, tegen de globalisten die alles wilden vernietigen wat wij als naties ooit waren. Er komen heel boeiende verkiezingen aan in Nederland, Frankrijk, Duitsland, en misschien zelfs Italië.’

De overwinning van Macron luidt voor sommigen het einde van de nationalisische contrarevolutie in. De Oostenrijkse en Nederlandse verkiezingen waren eerder al breker van deze golf. Wilders zoekt wel nog altijd een weg naar de regeringsvorming en mainstream partijen raken er voorlopig niet uit. Maar de Franse presidentsverkiezingen waren de laatste kans voor Farage en Trump om een grote Europese bondgenoot te verzekeren. Het buitenlandse politieke toneel zal niet zo ontvankelijk staan tegenover het anti-globalisme dat Trump had verwacht.

‘Het einde van de nationalisten? Neen. Hun opmars uit zich niet enkel in hoe ze verkiezingen winnen of verliezen, maar in de manier waarop mainstream partijen hun agenda en retoriek overnemen.’

Is Europa gered en kunnen we voortaan opnieuw op onze lauweren rusten? ‘Verre van’, zegt Jan Zielonka. ‘Het zou fout zijn om ons blind te staren op onze “vijanden”. We moeten de grondoorzaken aanpakken. Waarom is de EU zo kwetsbaar voor ondermijning?’

Zielonka schreef het boek Is the EU doomed? en werkt aan een boek met de veelzeggende titel Contrarevolutie: het einde van de liberale orde. ‘Macron als het einde van de conservatieve contrarevolutie zelf? Dat is te mooi om waar te zijn’, zegt Zielonka. ‘Hun opmars uit zich niet enkel in hoe ze verkiezingen winnen, maar in de manier waarop mainstream partijen hun agenda en retoriek overnemen.’

‘Kijk naar Theresa May die nu de Brexit-agenda uitvoert. Interessant: je hebt UKIP niet meer nodig. Mark Rutte heeft met de VVD de verkiezingen gewonnen door zijn boodschap aan te passen aan de nationalisten, niet door met een eigen boodschap de EU te verdedigen.’

Wat Nigel Farage nog zei, klopt dus: ‘Ik weet nog niet of de resultaten in 2017 even dramatisch zullen zijn als 2016. Maar wat ik wel weet: deze verkiezingen zullen de zwaartekracht van het debat verschuiven.’ In Italië kan trouwens nog altijd een coalitie met eurosceptici aan de macht komen. Alternative für Deutschland zal het niet zo goed doen als verwacht, maar voor het eerst sinds WOII kan een extreemrechtse partij in het Duitse parlement komen.

En we zijn op ramkoers met het Verenigd Koninkrijk. De overwinning van Macron is een mandaat voor een sterke EU in Brexit-onderhandelingen met het Verenigd Koninkrijk. De Britse premier Theresa May stevent dan weer af op een overwinning in Britse verkiezingen op 8 juni en dus op een sterk mandaat in onderhandelingen met de EU. Verkiezingen zijn tegenwoordig een instrument om bevolkingen achter leiders te scharen en hen op te laden voor een gevecht.

Helft van Fransen stemde op eurosceptische partijen

Leiders denken dus best twee keer na voor ze de overwinning van Macron zien als een plotse steunbetuiging voor verdere Europese integratie. Le Pen won niet de verkiezingen, maar boekte wel historische vooruitgang.

Slechts 16% van de kiezers van Macron stemde op hem wegens zijn programma. 43% stemde tegen Le Pen, 33% stemde voor “iets nieuw”, 6% stemde op Macron omwille van zijn persoonlijkheid. De meesten hebben zijn programma dus geen bewust mandaat gegeven.

De eerste ronde van de presidentsverkiezingen is representatiever voor de intenties van de Franse kiezer. Bijna 50% stemde op Le Pen, Mélenchon en andere kandidaten die vijandig of terughoudend staan tegenover globalisering. Deze kandidaten spraken kiezers aan die boos zijn op Europa, die in Europa een instrument zien van de globalisering die hen heeft achtergelaten.

‘Staar je niet blind op de politieke figuren Trump, Le Pen en Macron, maar op de strijd van lange adem: kunnen liberalen sociale rechtvaardigheid brengen?’

Tel daar de kiezers van François Fillon bij, die ook meer soevereiniteit voor de lidstaten wilde, en je krijgt 70% van de kiezers die zich zouden vinden in een Europa met minder macht. Onder de miljoenen die niet gingen stemmen vind je misschien wel de diepst teleurgestelde mensen.

Als er één ding is dat de Franse verkiezingen hebben aangetoond, is dat de vele proteststemmen nog veel opgekropte woede bevatten die de nationalistische golf kan mobiliseren tegen Europa.

‘Het zou dramatisch zijn als dat na de parlementsverkiezingen van 11 en 18 juni vertaald zou worden naar het parlement. Macron moet, om te slagen in zijn opzet, veel hervormingen door het parlement krijgen. Maar met een parlementaire meerderheid voor radicalen wordt Frankrijk onbestuurbaar’, zegt Guntram Wolff, de directeur van de toonaangevende denktank Bruegel die Europese ministers van Financiën adviseerde en lid was van de Conseil d’Analyse Economique van premier Manuel Valls.

De hervormingen die Macron voorstelt, zijn zeker niet volgens de zin van de oppositiepartijen van Le Pen en Mélenchon. Daarom reikte Macron de hand naar hun kiezers. Hij “begrijpt hun woede en zal voorrang geven aan veiligheid en sociaal beleid”.

Hoe wil Macron hen bereiken? Niet met nationalistisch protectionisme, maar door socialer te worden en door Europees protectionisme.

Jan Zielonka heeft één goede raad: ‘Staar je niet blind op de politieke figuren Trump, Le Pen en Macron, maar op de strijd van lange adem: kunnen liberalen een sociaal rechtvaardig kapitalistisch model en een legitieme Europese integratie uitwerken? De komende vijf jaar moet het gebeuren, anders zal de contrarevolutie voortgaan.’

‘De verkiezingen in Nederland, Frankrijk en Duitsland vormen een belangrijk momentum dat we niet mogen verliezen. Macron toonde dat je verkiezingen kan winnen als je de EU verdedigt. Dat betekent nog niet dat Macron heeft gewonnen dankzij zijn verdediging van de EU, maar toch willen veel mensen geen nationalisten. Ze willen dat liberalen sociale rechtvaardigheid brengen.’

Een sterk sociaal Europa

Verschillende voorstellen van Macron lijken recht uit de recente discussienota’s van de Europese Commissie te komen. De Commissie zegt te werken aan een sterker sociaal Europa, met gelijke standaarden van de sociale zekerheidsstelsels in lidstaten. Verschillen leiden tot afwijkingen die de woede van kiezers in West-Europa voeden.

De detachering bijvoorbeeld. Steeds meer werken Oost-Europese werknemers voor bedrijven in België en Frankrijk – vooral in de bouw- en transportsectoren – tegen de lagere lonen en lagere sociale bijdragen van hun thuisland.

Macron wil dat wie in West-Europa werkt, dat doet aan dezelfde voorwaarden als andere West-Europeanen. Om oneerlijke concurrentie tegen te gaan. Anders zullen steeds meer West-Europeanen die hun baan verliezen zich keren tegen het vrij verkeer van personen uit Oost-Europese lidstaten.

‘Dit is zeer belangrijk’, zegt ook Guntram Wolff. ‘Met de verbinding van databases kunnen we een Europese coördinatie van de sociale zekerheid praktisch makkelijk organiseren.’ Maar de eurosceptici en fracties die zich “eurorealistisch” noemen, waaronder de fractie van N-VA in het Europees Parlement, willen niet weten van “Europese inmenging” in het sociale beleid van de lidstaten.

Nog moeilijker is de vraag naar hoe we moeten omgaan met de loonverschillen in de EU. Bedrijven gebruiken die verschillen om te delokaliseren naar landen met lagere lonen, en ze hebben daartoe het recht onder de vrijheid van vestiging.

‘Maar het treft arbeiders in West-Europa’, zegt Guntram Wolff. ‘Hoe ga je daarmee om? Door zoals Trump en Le Pen onze markten weer af te schermen? Neen. Wel door deze arbeiders snel en actief te begeleiden naar een nieuwe baan in een andere industrie. Macron wil deze mensen niet wijsmaken dat hij de mondialisering en automatisering kan tegenhouden.’

Europees protectionisme?

Verrassend is Macrons voorstel van een Buy European Act. Macron wil openbare aanbestedingen voor infrastructuurwerken alleen nog openstellen voor bedrijven die tenminste de helft van hun productie in Europa verwezenlijken. Dat neigt naar America First van Donald Trump. Maar het is geen nationalistisch anti-EU protectionisme, wel een internationalistisch pro-EU protectionisme.

‘De Commissie staat er meer voor open dan vroeger’, zegt Guntram Wolff. ‘Wij onderzoeken of het klopt dat contracten bij publieke aanbestedingen in Europa minder vaak naar Europese bedrijven gaan, en of contracten bij publieke aanbestedingen in de VS wel vaker naar Amerikaanse bedrijven gaan. Als dat klopt, kan Macron gelijk hebben.’

Maar zoals altijd is er een risico dat andere landen zullen terugslaan en ook alleen maar van bedrijven uit eigen land zullen kopen.

Banen creëren

Als de werkloosheid binnen vijf jaar nog even hoog is in Frankrijk, kan Le Pen wél de verkiezingen winnen. De levensvatbaarheid van de EU is afhankelijk geworden van de economische prestatie van Frankrijk.

Macron denkt dat zijn hervormingen Frankrijk erboven op zullen helpen. Opdat werkgevers meer banen zouden creëren, wil hij flexibiliteit voor werkgevers via soepelere regelingen op het vlak van overuren, het maximaal aantal uren van de werkweek en de ontslagregeling.

In een discussienota over het in goede banen leiden van de mondialisering en de sociale dimensie van Europa roept ook de Europese Commissie op tot flexibele arbeidsmarkten. Maar hoe kan je meer flexibiliteit voor werkgevers creëren zonder de kwetsbaarheid van werknemers juist te verhogen? Macron en de Commissie willen de flexibiliteit voor werkgevers compenseren met een hogere sociale bescherming voor werknemers.

De hevormingen zal hij moeilijk kunnen doorvoeren als hij rekening moet houden met een sterke oppositie in het parlement. Zowel Mélenchon als Le Pen steunden de grote protesten tegen de Loi Travail in juni 2016, ook al was dat om heel andere redenen.

Le Pen zal niet nalaten om de strijd af te beelden als een strijd tussen patriotten en globalisten.

Le Pen zal niet nalaten om de strijd voor te stellen als een strijd tussen echte patriotten en globalisten. Macron plaatst daartegenover zijn strijd tussen progressieve patriotten en illiberale nationalisten.

Le Pen wil globalisering terugschroeven, Macron wil de mechanismes van de mondiale wereldeconomie strikter en defensiever toepassen.

Hij vindt dat de EU internationale competitie beter moet reguleren, en afschrikkende instrumenten moet voorzien om buitenlandse investeringen te controleren en sociale dumping te bestraffen. Hij wil openheid, maar met garanties en bescherming voor Europese burgers. Hij wil geen protectionisme, maar ook geen totaal vrije markt.

Ondanks alles is economisch beleid niet zaligmakend om kiezers van nationalistische partijen weg te halen. De culture wars zijn vernietigender dan de economische strijd. Er hoeft maar één aanslag te gebeuren, zoals eergisteren in Manchester, en het positieve effect van economische maatregelen gaat voor een groot stuk in lucht op.

Zelfs in de sterkste economie ter wereld kunnen xenofobie en racisme worden aangewakkerd, en kunnen enkelingen in de samenleving geïsoleerd en verstrikt raken in het net van gewelddadige religieuze radicalisering. Zeker in een geopolitieke context waarin Frankrijk en de VS betrokken blijven bij structureel onrecht en dictators die miljoenen burgers in het Midden-Oosten de toegang tot democratie en vrijheid ontzeggen.