De presidentiële familie van Azerbeidzjan bouwde een imperium van verborgen rijkdom

Op 31 oktober 2003 sprak de pas verkozen president van Azerbeidzjan, Ilham Aliyev, presidenten, premiers en tweeduizend andere genodigden toe van op een podium versierd met witte bloemen in het Respublika Paleis. Eerst raakte hij de grondwet aan, daarna de Koran, waarna hij zwoor het volk van Azerbeidzjan te dienen. Die nacht werd de hemel boven Baku verlicht door het feestelijke vuurwerk.

Aliyev volgde daarmee zijn zieke vader Heydar op die het decennium daarvoor de energierijke voormalige Sovjetrepubliek geleid had. Volgens verkiezingswaarnemers had de politie mensen geslagen en werden politieke tegenstanders van Aliyev gevangengezet – geheel in overeenstemming met de reputatie voor repressie die het land al had.

Aliyev volgde in 2003 zijn zieke vader op die het decennium daarvoor de energierijke voormalige Sovjetrepubliek geleid had.

Het presidentschap was niet de enige grote stap voor Ilham Aliyev in 2003. Zijn familie, adviseurs en bondgenoten gebruikten dat jaar een netwerk van geheime ondernemingen in offshore belastingparadijzen om in het buitenland duur vastgoed te kopen, maar ook om aandelen te verwerven in waardevolle bedrijven en grondstoffen van Azerbeidzjan. Dat leidde tot de meerderheidscontrole van een belangrijke goudmijn door de familie, een gegeven dat tot nu onbekend was.

De nieuwe details over het offshore-imperium van de Aliyevs komen tevoorschijn uit het onderzoek dat het ICIJ (International Consortium of Investigative Journalists), de Süddeutsche Zeitung en tientallen andere media – waaronder MO*, Knack, De Tijd en Le Soir – gedaan hebben op een enorm lek van 11 miljoen documenten van het Panamese advocatenkantoor Mossack Fonseca.

Familiebanden

De documenten tonen dat Fazil Mamadov, minister van Belastingen in Azerbeidzjan, al enkele maanden voor de verkiezingen van oktober 2003 begon met het opzetten van AtaHolding – intussen uitgegroeid tot een van de grootste conglomeraten van het land. Mamadov, sowieso een invloedrijk speler in Azerbeidzjan, nodigde daarna president Aliyev uit om mee in het bedrijf te stappen, waardoor stevige zakelijke en politieke banden ontstonden.

AtaHolding heeft aanzienlijke belangen in de Azerbeidzjaanse banken-, telecommunicatie-, bouw-, mijnbouw-, olie- en gassectoren. Volgens de jongste aangifte heeft het bedrijf belangen ter waarde van 490 miljoen dollar.

De gelekte documenten tonen dat de belastingminister FM Management Holding Group S.A oprichtte in Panama met de hulp van Mossack Fonseca. Het Panamese advocatenkantoor leverde ook stromannen die dienst deden als directeurs, zodat de betrokkenheid van Mamadov verborgen bleef.

We vroegen alle genoemde individuen in dit artikel om commentaar, maar kregen geen reactie.

Daarna zette Mamadov een tweede offshore op, dit maal een stichting: UF Universe Foundation. Stichtingen zijn in Panama onderworpen aan heel strikte regels wat betreft vertrouwelijkheid. Wie informatie over stichtingen bekendmaakt kan een boete krijgen of zelfs een gevangenisstraf oplopen.

Volgens de gelekte documenten werden Mamadov en de vrouw van Aliyev, Mehriban Aliyeva, in 2005 de directeurs van UF Universe Foundation.

In februari 2005 vroeg een advocaat die de Azerbeidzjaanse cliënten vertegenwoordigde dat de toen zesjarige Heydar Aliyev, de zoon van de president, begunstigde zou worden van 20 procent van de opbrengsten van de stichting. Dat blijkt uit bijlagen bij een e-mail die met hoge prioriteit verstuurd werd. In hetzelfde plan werd voorzien dat de twee dochters van de president, de toen 19-jarige Leyla en de 17-jarige Arzu, elk 15 procent zouden krijgen. De zoon van Mamadov kreeg 30 procent, terwijl vroegere ambtenaren van het ministerie kleinere aandelen in de winst zouden krijgen. Ten slotte was er ook nog een aandeel voor Ahmet Erentok, de voorzitter van AtaHolding. Of deze constructie effectief uitgevoerd werd, is onduidelijk.

Het geheim had, met andere woorden, drie lagen: 1) de UF Universe Foundation, die de controle had over 2) FM Management, het Panamese bedrijf dat opgezet werd door Mamadov en dat aandelen had in 3) Financial Management Holding Limited, een bedrijf in Groot-Brittannië. Volgens een schema dat in 2005 met Mossack Fonseca gedeeld werd, bezat het Britse bedrijf 51 procent van de aandelen van AtaHolding Azerbaijan.

UF Universe Foundation werd in januari 2007 opgedoekt, maar in februari 2014 – een maand nadat Ilham Aliyev voor de derde keer de eed afgelegd had als president – vroeg een Londense advocaat om zowel de Stichting als FM Management Holding Group te reactiveren. Mossack Fonseca deed dat graag, en stuurde daarvoor een factuur van 9000 dollar.

Het jaarverslag toont dat 51 procent van de aandelen van AtaHoldings in handen waren van FM Management Holding Group. En een brief die getekend werd door Mossack Fonseca in 2010 noemt Arzu en Leyla, de dochters van de president, samen met de Zwitserse advocaat Mestelan als directeurs.

ICIJ vroeg alle genoemde individuen in dit artikel om commentaar, maar kreeg geen reactie. In een antwoord op eerdere berichten over de bezittingen van de familie zei de woordvoerder van de president dat de dochters ‘volwassen zijn en het recht hebben om zaken te doen’.

Vriendschapsbanden met de Verenigde Staten

Azerbeidzjan heeft altijd nauwe banden gehad met de Verenigde Staten, ondanks toenemende kritiek op het autoritaire regime. De VS hebben honderden miljoenen uitgegeven voor militaire training en vorming van veiligheidsdiensten.

Anderzijds is de Azerbeidzjaanse overheid een van de grootste kopers van invloed in Washington: samen met zijn lobbyisten spendeerde Azerbeidzjan in 2014 alleen al minstens 4 miljoen dollar aan het oppoetsen van zijn blazoen. Leden van het Congress kregen volledig betaalde reizen naar Azerbeidzjan, waarbij geschenken als zijden sjaals, kristallen theeserviezen en tapijten niet ontbraken.

‘Het uitbesteden van economische activiteiten aan families en clans is niet ongewoon.’

‘Het uitbesteden van economische activiteiten aan families en clans die cruciaal zijn voor het aan de macht houden van het huidige regime is geen ongewoon patroon’

Azerbeidzjan is voor de Verenigde Staten van belang als energieleverancier, doorvoerroute voor de troepen in Afghanistan en zijn potentiële rol in het bestrijden van IS. Dat verklaart waarom de VS zo terughoudend zijn in hun kritiek, zegt voormalig VS-ambassadeur in Baku Richard D. Kauzlarich, die momenteel hoogleraar is aan de George Mason University.

‘Azerbeidzjan ligt in een onstabiele regio en grenst aan Rusland en Iran. Dat is voldoende om het tot een unieke partner te maken’, zegt Kauzlarich. Maar hij voegt eraan toe dat het niveau van corruptie en economische controle door de elite in het land hoger zijn dan in buurlanden, waar deze fenomenen ook niet onbekend zijn.

‘Het uitbesteden van economische activiteiten aan families en clans die cruciaal zijn voor het aan de macht houden van het huidige regime is geen ongewoon patroon’, zegt Kauzlarich nog. ‘Maar in Azerbeidzjan werd het systeem zeker geperfectioneerd.’

Een nog ruimer netwerk blootgelegd

Dat de Aliyev familieclan gelinkt wordt aan offshores is niet nieuw. Ook in het ICIJ-onderzoek van 2013 bleek al dat Aliyev, zijn vrouw en zijn dochters offshores bezaten of ermee verbonden waren. De documenten van Mossack Fonseca tonen een pak nieuwe informatie en nieuwe offshores die eigendom zijn van de twee r-dochters van de president.

Leyla en Arzu Aliyeva controleren bijvoorbeeld twee voorheen verbogen bedrijven op de Britse Maagdeneilanden: Kingsview Developments Limited en Exaltation Limited. Waartoe het eerste bedrijf moest dienen, blijkt niet uit de documenten, maar het tweede werd in 2015 opgericht om een Brits vastgoed ter waarde van meer dan 1 miljoen dollar te beheren.

De oudste zuster van president Aliyev, Sevil, blijkt eigenaar te zijn van Setanon Properties Inc., een ander bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. In de documenten van Mossack Fonseca geeft Sevil Aliyeva, een componiste, een adres op in een buurt in West-Londen waar de huizen een gemiddelde verkoopsprijs halen van 9 miljoen dollar.

Zitten op een goudberg

De documenten van Mossack Fonseca tonen dat de familie Aliyev in het geheim de controle over een goudmijn verwierf. Vroeger was al geweten dat de familie een klein pakket aandelen in die mijn had, maar dat wordt door de recente onthullingen dus in de schaduw gesteld.

In 2006 gaf de Azerbeidzjaanse regering mijnbouwlicenties voor operaties in het westen van het land aan een consortium van bedrijven dat de Azerbaijan International Mineral Resources Operating Company Ltd. oprichtte. De overeenkomst, geldig voor dertig jaar, stipuleerde dat het consortium 70 procent van de opbrengsten zou houden en dat 30 procent aan de overheid zou toekomen.

Oppositiepartijen bekritiseerden de overeenkomst omwille van het gebrek aan transparantie.

In 2015 werd de journaliste gevangengezet, wat door de meeste waarnemers gezien werd als vergelding voor het onthullen van overheidscorruptie.

In 2012 meldden Azerbeidzjaanse journalisten die meewerkten aan het Organized Crime and Corruption Reporting Project dat een van de vier partners in het consortium, Globex International LLP, eigendom was van drie Panamese bedrijven die gecontroleerd werden door de dochters van president Aliyev en Olivier Mestelan, een Zwitserse vriend van de familie.

Een van de betrokken journalisten, Khadija Ismayilova, is ook lid van het ICIJ. In 2015 werd Ismayilova gevangengezet, wat door de meeste waarnemers gezien werd als vergelding voor het onthullen van overheidscorruptie. Ze werd aangeklaagd wegens verduistering, illegale handel, belastingontduiking, machtsmisbruik en het aanzetten tot zelfmoord. Ze kreeg hiervoor 7,5 jaar.

‘Het is een titanenwerk om de structuur van AIMROC te ontcijferen’, schreef Ismaiyilova in 2012, al slaagde ze er toen ook al in het consortium te linken met een duister “Panamees spoor” van de Aliyev-familie.

De Mossack Fonseca-documenten tonen dat een van de leidende leden van het consortium, Londex Resources S.A., in Panama opgericht werd in 2005 en 45 procent van de aandelen van het consortium bezat. In april 2008 werden de drie Panamese bedrijven van Aliyevs dochters en Mestelan aandeelhouders van Londex. Globex International bezat 11 procent van de aandelen van het consortium in de goudmijn.

Doordat het trio de controle verwierf over Londex Resources controleerde de Aliyev-familie en haar nauwe zakenkring 56 procent van het consortium. Er zitten bijna 400 documenten over Londex in het Mossack Fonseca lek. Het Panamese advocatenkantoor stuurde Londex daarvoor tussen 2005 en 2014 facturen ter waarde van duizenden dollars.

In januari 2016 organiseerde mijnwerkers een betoging voor het Azerbeidzjaanse parlement. Hun klacht was dat Londex geen lonen had uitbetaald sinds 2014, toen de mijn abrupt gesloten werd. Een van de demonstranten, de 46-jarige Cumshud Alasgerli, werkte als geoloog voor de mijn. Hij werd geïnterviewd door het Organized Crime and Corruption Reporting Project. ‘Meer dan tweehonderd mijnwerkers krijgen hun salaris niet’, zegt Alasgerli, die zelf met een loonachterstand van bijna twee jaar zit. ‘En de regering doet niets voor ons.’

Alasgerli heeft een zaak tegen Londex voor het gerecht aangespannen, maar hij is niet optimistisch. Zowel het bedrijf als de regering hebben tot nu geen hulp geboden.

‘Ze willen ons gewoon niet helpen’, besluit Alasgerli. ‘Ze doen alsof ze van niets weten.’