IV. Tanende sheriff en zijn vreselijke wrekers

Het einde van de Koude Oorlog bleek niet het aanbreken van de eeuwige vrede, zoals Fukuyama verwachtte. Zeker, er was een vredesdividend – de mondiale bewapeningsuitgaven daalden met vijftig procent tussen 1990 en 1996 – en het aantal gewapende conflicten tussen landen nam af. Maar verschillende staten stortten in toen ze de steun uit Washington of Moskou verloren. Dat leidde tot falende staten en vreselijke burgeroorlogen in Somalië en Congo.

Voorts waren er de VS die genoten van hun unipolaire moment, de korte periode (zo bleek achteraf) dat ze als enige supermacht onaantastbaar leken. Nu het tegenwicht van de Sovjet-Unie weg was, voelden de VS zich vrijer om militair in te grijpen in andere landen, vaak door het gooien van bommen.

Een rechte lijn zat daar niet in: de VN-regel dat landen andere landen niet mogen aanvallen, werd selectief toegepast. Toen het Irak van Saddam Hoessein Iran binnenviel in 1980, kreeg het steun van de VS. Toen datzelfde Irak in 1990 het kleine Koeweit binnenviel, brachten de VS meteen een internationale coalitie op de been om Irak te verdrijven. Israël mocht dan weer wel, onder Amerikaanse bescherming – meer dan tien Amerikaanse veto’s in de Veiligheidsraad – decennialang Palestijnse gebieden bezetten.

De aanwezigheid van ’s werelds grootste olievoorraden en de staat Israël betekende dat het Midden-Oosten de regio bij uitstek was die in een soort neokoloniale houdgreep van het Westen bleef. Dat verklaart waarom zich daar het hevigste verzet ontwikkelde. En waarom de zwakheden van de Amerikaanse aanpak zich daar het meest deden voelen. Een leider of een regime wegblazen lukte de VS wel, maar een stabiel democratisch nieuw regime op de been brengen bleek veel moeilijker: zie Irak, Libië, Afghanistan…

Gewelddadig verzet

Het gevolg van de bombardementen, bezettingen en zogenaamde zijdelingse schade (collateral damage) was gewelddadig verzet – een bomwagen, de luchtmacht der armen, is snel gemaakt anno 2005. Al-Qaeda, dat zich stoorde aan de “bezoedeling” van de heilige Saoedische grond door westerse troepen, bracht een kettingreactie van wraak en weerwraak op gang. 9/11 leidde tot de inval in Afghanistan en in Irak. Die leidde dan weer tot aanslagen in onder meer Madrid en Londen.

Dat het economische gewicht van de VS afneemt, knaagt aan hun vermogen om politieman van de wereld te spelen.

Omdat de Amerikaanse bommen vaak op moslimlanden vielen, voelden veel moslims zich het mikpunt. Dat werkte in op het gevoel van uitsluiting dat veel moslimjongeren in westerse landen sowieso al hadden. Is het die combinatie die verklaart waarom westerse moslimjongeren nu in Irak en Syrië gaan vechten voor het kalifaat?

Dat het economische gewicht van de VS afneemt, knaagt aan hun vermogen om politieman van de wereld te spelen. En als zij het niet meer doen, komt er dan een nieuwe hegemoon om orde te scheppen, of moeten we op onze kleine wereld leren leven zonder hegemoon? Neigen we dan naar anarchie, of kunnen de internationale instellingen die na de Tweede Wereldoorlog werden geschapen om de vrede te bewaren dienst doen?

Geweld en wie dat mag gebruiken in de 21^ste eeuw, het is een gigantische uitdaging. Intussen zijn de defensie-uitgaven sinds 2000 weer sterk gestegen, niet het minst in opkomende landen als China. De wereld geeft nu meer uit aan wapentuig dan in 1989.

Dit stuk verscheen in het winternummer van MO*. Word nu abonnee! Mis ook de MO*lezing over ‘Het begin van de geschiedenis’ niet!