Avatar in de Peruaans Amazone

Het wordt indrukwekkend in beeld gebracht in de film Avatar.  Maar de realiteit gaat, zoals zo vaak, verder dan de film:  de problemen en bedreigingen voor de inheemse volkeren in de Peruaanse Amazone zijn vaak grootser dan die voor het blauwe Na’vi volkje op de fictieve planeet Pandora. Die problemen spelen zich bovendien niet af op een fictieve planeet, maar op planeet Aarde, onze aarde. Begin deze week sprak de Expertencommissie van de  Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) zich uit over de situatie in Peru. De commissie roept de regering van Peru op om alle activiteiten van exploratie en exploitatie op te schorten zolang inheemse volkeren niet op een adequate manier geconsulteerd worden. Die verplichting is vastgelegd in Conventie 169, die door Peru is ondertekend. In werkelijkheid gaat het er heel anders aan toe. Ter illustratie drie cases.

Andoas, 20-23 maart 2008

In Andoas aan de Pastazarivier bezet de inheemse bevolking de lokale luchthaven en enkele installaties van het petroleumbedrijf PlusPetrol S.A. Ze protesteren tegen de gevolgen van veertig jaar petroleumactiviteiten op hun grondgebied (blokken 1A en 1B): ze zijn de vervuiling, de ziektes, het gebrek aan voedsel en drinkbaar water, de extreme armoede en een leven zonder toekomst voor hun kinderen grondig beu. Het protest verloopt vreedzaam tot de elitetroepen van de nationale politie orde op zaken komen stellen.
Wanneer de inheemsen de luchthaven niet zomaar willen verlaten, wordt deze met geweld ontruimd: er wordt traangas gebruikt, er wordt over en weer geschoten. De ordetroepen achtervolgen de inheemse bevolking tot  in het dorp. Bij die achtervolging komt een politieman om het leven. Dan gaan de poppen aan het dansen. De politie valt het dorp binnen en begint in het wilde weg te schieten.
Het is enkel toeval dat niemand sterft. Meer dan veertig mannen worden willekeurig opgepakt, gefolterd en naar de gevangenis in de stad Iquitos gebracht. Achteraf wordt in Andoas een jongeman vermoord teruggevonden, waarbij alles wijst op een wraakactie van de politie. In de nationale pers worden de inheemsen voorgesteld als gevaarlijke terroristen. Sommigen zitten tot meer dan een jaar vast. De tenlasteleggingen gaan van diefstal en ontvoering, over terrorisme tot moord.

Bagua, 5 juni 2009

In de Curva del Diablo in Bagua komt het na weken protestacties en wegblokkades tot een bloedig treffen tussen de inheemse bevolking en de nationale politie. De inheemse bevolking vraagt dat de Peruaanse regering een aantal recente decreten herroept.  Het gaat om decreten die de Peruaanse regering uitvaardigde in het kader van het vrijhandelsakkoord met de Verenigde Staten en die buitenlandse investeerders makkelijker toegang moeten geven tot de exploitatie en export van de Peruaanse natuurlijke rijkdommen.
De inheemse bevolking eist dat Conventie 169 van de Internationale Arbeidsorganisatie (IAO) gerespecteerd wordt en dat de inheemsen dus geconsulteerd worden inzake alle beslissingen die een directe impact op hen kunnen hebben. De Peruaanse overheid blijft doof voor die eis en stuurt haar ordetroepen, met een bloedbad tot gevolg. In de nationale pers worden de inheemsen opnieuw voorgesteld als gevaarlijke extremisten. Maar dankzij de aanwezigheid van buitenlandse getuigen komt het “Baguazo” onder  de aandacht van de internationale gemeenschap en moet de Peruaanse overheid haar versie van de feiten bijstellen. De decreten worden ingetrokken.

Zona Reservada de Güeppí, 17 november 2009

Aan de Putumayorivier in het uiterste noorden van Peru verzetten de Kichwa en Secoya gemeenschappen zich tegen een bezoek van PeruPetro, het staatsbedrijf dat de concessies tot olie- en gasexploitatie verleent in Peru, en van Petrobras. Dit Braziliaanse petroleumbedrijf verkreeg  in 2006 een olie- en gasconcessie in blok 117, dat overlapt met het leefgebied van de Kichwa en Secoya en dat tegelijk sinds 1997 door de Peruaanse overheid erkend is als de “Zona Reservada de Güeppí”.
Een “zona reservada” is een voorlopige beschermingscategorie voor een natuurgebied waar verder onderzoek nodig is om de definitieve categorie van natuurgebied te bepalen. De Zona Reservada de Güeppí behoort tot het meest biodiverse gebied van het Amazonewoud van Zuid-Amerika. In maart 2006 bereikten de Kichwa en Secoya gemeenschappen een akkoord met de lokale staf over de categorizering van het natuurgebied, dat echter nog steeds niet bevestigd is op nationaal niveau.
In november 2009 verzetten de volkeren zich formeel tegen de datum van het aangekondigde bezoek, maar PeruPetro en Petrobras negeren dit formele verzet van de inheemse volkeren en landen op 17 november 2009 toch met twee vliegtuigen in de zone. Met cadeautjes en mooie beloftes proberen ze de inheemse bevolking te overtuigen van de enorme vooruitgang die de olie- en gasexploitatie voor hen in petto heeft. De bijeenkomst wordt door de voorzitters van de inheemse organisaties binnen het uur opgeheven, op vreedzame wijze. Tijdens een persconferentie op 7 december 2009 in de stad Iquitos laten de organisaties weten dat ze niet akkoord gaan met de komst van Petrobras. Bij de nationale en lokale Defensoría del Pueblo, de ombudsdienst, staat blok 117 echter al aangekruist met rood: dreigend sociaal conflict.

Grondstoffenconflicten

Dit zijn slechts drie voorbeelden van sociale conflicten in de Peruaanse Amazone omwille van de (al dan niet al ingezette) exploitatie van de natuurlijke rijkdommen. De ombudsdienst stelt dat in 2009 bijna vijftig procent van de geregistreerde sociale conflicten  hierover gaan, en voorspelt voor 2010 enkel een toename van dit soort “grondstoffenconflicten”. 
Slechts tien procent van het Peruaanse Amazonegebied is werkelijk beschermd als natuurgebied. De rest van het gebied draagt bij tot of kan in de toekomst bijdragen tot de indrukwekkende economische ontwikkeling van Peru. Zo werd tijdens de voorbije tien jaar meer dan zeventig procent van het Peruaanse Amazonewoud in concessie (olie, gas, mijnbouw) gegeven. Verder bestaan er grootse infrastructuurplannen, die tot een nooit geziene ontbossing zullen leiden. 

Protesten criminaliseren

Maar intussen weet niemand wat precies te gebeuren staat in de Peruaanse Amazone. De strategie van de Peruaanse overheid bestaat erin het protest van de inheemse volkeren te criminaliseren en te herhalen dat de inheemse bevolking duidelijk geen economische ontwikkeling wil.  Daarbij vermijdt ze een grondig debat over de echte oorzaken van deze conflicten.
Ten eerste is er sprake van een volledig gebrek aan transparantie en planning. De Peruaanse overheid heeft geen nationaal beleidsplan voor het Amazonegebied. Daardoor ontstaat een wildgroei van projecten en plannen, die niet getuigt van een doordachte visie over een duurzame economische ontwikkeling voor Peru.
Bij het nemen van beslissingen laat de overheid zich vooral leiden door de noden van andere (buitenlandse) spelers, zoals die van het economisch snel groeiende buurland Brazilië. De noden of belangen van Peru zelf of van de Peruaanse bevolking worden nauwelijks in acht genomen of niet grondig bestudeerd.
Ten tweede onderzoekt de Peruaanse overheid onvoldoende de gevolgen van haar plannen in het Amazonegebied voor de bevolking en voor het milieu. In de recent gepubliceerde studie “Amazonía peruana en 2021” berekenen experts dat indien alle plannen die op tafel liggen worden uitgevoerd, het Peruaanse Amazonegebied tegen 2041 voor vijftig tot negentig procent aangetast zal zijn. Ten derde neemt de Peruaanse overheid de beslissingen zonder enige vorm van participatie vanwege de bevolking.
Nochtans is Peru verplicht om de inheemse volkeren te consulteren vooraleer beslissingen te nemen die een directe impact op hun levenswijze kunnen hebben.  Peru ratificeerde immers reeds in 1994 Conventie 169 van de IAO die het recht op informatie en consultatie voor inheemse volkeren bevat. Dit recht wordt nog steeds niet op adequate wijze gerespecteerd in Peru.
In een recent rapport van 2010 heeft de Expertencommissie van de IAO aan Peru gevraagd om alle activiteiten van exploratie en exploitatie van natuurlijke rijkdommen die een impact hebben op inheemse volkeren op te schorten zolang de participatie en consultatie van de volkeren niet verzekerd is in een sfeer van volledig respect en vertrouwen.

Vzw Putumayo is een kleine organisatie die in het uiterste noorden van Peru actief is. Ze zet zich al jaren in voor de Kichwa en Secoya volkeren die in de unieke Zona Reservada de Güeppí aan de Putumayo rivier wonen. Door de toenemende dreiging van petroleumexploitatie is de aard van de projecten  noodgedwongen gewijzigd:  onderwijs- en gezondheidsprojecten moeten meer en meer wijken voor projecten ter versterking van de inheemse organisaties en de capaciteitsopbouw van jonge leiders.

Vzw Putumayo ondersteunt de inheemse volkeren in hun acties om de definitieve categorizering  van de Zona Reservada de Güeppí als beschermd natuurgebied te bekomen en om de komst van het petroleumbedrijf tegen te houden, maar de strijd is en blijft ongelijk. Het gebied is erg afgelegen en vzw Putumayo heeft niet de financiële middelen om de inheemse volkeren voldoende te steunen opdat ze de strijd met gelijke wapens zouden kunnen aangaan. De nood aan meer middelen en ondersteuning is groot.

Vzw Putumayo werkt samen met het Peruaanse advocatencollectief Solsticio (Programa de Defensa de los Derechos Indígenas) dat opkomt voor de rechten van inheemse volkeren. Deze mensenrechtenadvocaten hekelen de strategie van de Peruaanse overheid waarbij het protest van de inheemse volkeren wordt gecriminaliseerd;  die strategie hoort volgens hen niet thuis in een democratische rechtsstaat. 

In strafrechtszaken over het hele land verdedigen ze de rechten van inheemse leiders  die protestacties organiseerden. Voor hen geldt hetzelfde:  de strijd blijft ongelijk zolang ze niet meer middelen en ondersteuning ter beschikking hebben. Mede dankzij de steun van de Mechelse balie behaalden ze alvast een eerste overwinning:  in een opmerkelijke uitspraak van 10 december 2009 sprak de strafrechter van Iquitos alle inheemsen in de Andoas zaak vrij, en benadrukte hij dat de strafrechtbank niet de plaats is om sociale conflicten op te lossen (www.fediquep.blogspot.com).

 Lees ook  Regering Peru verplicht hele dorpen te verhuizen