Buchi Emecheta: 'Bij een goed gevecht is er geen winnaar'

Eénmaal aangebeld. Stilte. Een tweede keer. Geen reactie. Ik zet me op het trapje, in de mildmakende najaarszon. Herfst in Londen. Na tien minuten gaat de voordeur plots open. De deurbel is stuk en dat had ik kunnen weten, want drie jaar geleden was dat ook al het geval. De voorjaarsregen deed me toen echter veel sneller naar de koperen deurklopper grijpen. Eén zaak blijft doorheen de jaren en seizoenen onveranderd: de uitbundige gastvrijheid van Buchi Emecheta.

Ik ben in Londen om met een van de meest vooraanstaande Afrikaanse auteurs over haar eigen boekenkast te spreken. Om een stapeltje voorkeurslectuur bij elkaar te sprokkelen, moet Buchi het hele huis door. Hier een boekenkast, daar een schrijftafel, ginds nog wat rekken met boeken.

‘Ik héb geen boeken’, roept ze vanuit de voorkamer, ‘telkens ik een goed boek gelezen heb, geef ik het aan mijn kinderen.’ Dat is gelukkig niet helemaal waar. Even later wandelt een stapeltje boeken de huiskamer binnen. De wandelende boekenkast vraagt of ik een kopje thee wil. Ja, maar zonder wolkje melk, graag.

Vanuit de keuken zegt Buchi dat ik maar van wal moet steken. Ik heb mijn vragen toch voorbereid? Waaraan moet een goed boek voldoen, vraag ik dan maar, wetende dat zich aan de warmwaterketel zowel een verwoed schrijfster als een gedreven lezer bevindt. Het wordt stil in de keuken. Buchi Emecheta gaat zitten. De welkomstorm is voorbij.

***

‘Een goed boek moet een spiegel zijn waarin je jezelf weerspiegeld ziet én het moet een soort vergrootglas zijn, waarmee je de wereld en de mensen beter kan zien en begrijpen. Een goed boek vertelt iets over de tijd en de omgeving waarin het gesitueerd wordt, al gebeurt dat niet op dezelfde manier als een journalist of een wetenschapper verslag uitbrengt over de stand van zaken in de wereld. Ik zoek in boeken niet naar een soort objectieve waarheid of naar iets waarmee ik het eens kan zijn, maar wel naar een standpunt van de auteur. En door de confrontatie met zijn of haar stelling leer ik ook mijn eigen gevoelens en standpunten beter kennen.’

‘Het voordeel van boeken is ook dat ze inzichten heel toegankelijk maken, voor veel mensen en voor lange tijd. Ik kan nog altijd Griekse of Romeinse schrijvers lezen en het is dankzij hun werk dat ik hun tijd kan begrijpen. Ik was bijvoorbeeld ook heel opgewonden toen ik voor de eerste keer in Verona kwam en daar de kans had om het echte huis van Julia te zien. Ik zàg Romeo nog staan onder het balkon. Al waren alle mannen die ik in Verona tegenkwam oudere heren met zwartgerookte tanden, toch bleef de magie van het verhaal bestaan. Woorden hebben de kracht om de verbeelding te doen ontvlammen.’

Is het belangrijk voor allochtone Britten dat ze hun woorden aangereikt krijgen vanwege schrijvers met een niet-westerse afkomst?

In Amerika vindt men mijn taal een tikkeltje te recht-door-zee. Ik wil me daarvoor niet meer excuseren. Zo ben ik, zo spreek ik, zo schrijf ik.

Buchi Emecheta: ‘De enige stelregel is dat je jezelf moet zijn. Wie probeert iemand anders te imiteren -of het nu een Brit of een Afrikaan, een Pakistaan of een Amerikaan is, maakt niet uit- die komt nergens. In Amerika, bijvoorbeeld, vindt men mijn taal een tikkeltje te recht-door-zee. Ik wil me daarvoor niet meer excuseren. Zo ben ik, zo spreek ik, zo schrijf ik.

Spijtig voor wie daar problemen mee heeft, maar ik weiger om fleurige metaforen te gebruiken en meteen mezelf te verloochenen. Eén of andere Franse schrijver heeft eens gezegd dat woorden dienen om je gevoelens te camoufleren. Daarmee ben ik het niet eens. Woorden zijn wegen naar inzicht.

***

Buchi Emecheta neemt het bovenste boek van de stapel die ze daarnet verzamelde: Nelson Mandela’s biografie, ‘The Long Walk to Freedom’. ‘Die man heeft zulke vreselijk vernederende zaken meegemaakt, dat zou een gewone mens niet volhouden. Toch bleef Nelson Mandela overeind. Ik ben ervan overtuigd dat het dankzij zijn geloof in zichzelf was dat hij niet opgaf. Ik herinner me nog levendig de dag dat hij vrijkwam. Ik had er een vermoeiende reis naar de VS opzitten en kwam na middernacht op mijn kamer. Toch ben ik uren blijven kijken. Het vertrouwen dat die man uitstraalde en de levenskracht. Ongelooflijk. Ondanks alle pogingen die daarna nog ondernomen zijn om hem te bekladden, de man én de mythe bleken groter dan eender welke aanval.’

Wat u boeit is op de eerste plaats de kracht van het individu, en niet het politieke verhaal van de ondergang van de apartheid?

Buchi Emecheta: ‘Het is zoals mijn schoonmoeder de oorlog in Biafra overleefde. Toen ze op de vlucht sloeg voor het geweld, werd ze in het oerwoud gebeten door een slang. Normaal doodt zo’n giftige beet je binnen de week, maar zij hield het maanden uit, zonder medicijnen en in moeilijke omstandigheden bovendien. Als ik haar achteraf vroeg hoe dat mogelijk was, dan antwoordde ze: ‘Ik bleef maar herhalen dat ik niet wou sterven vooraleer ik mijn kleinkinderen gezien had.’ Aan dat verhaal moest ik vaak terugdenken bij het lezen van die Mandela-biografie.

Wie een doel in zijn leven heeft, kan meer aan. Hoop -hoe klein de vonk ook is- helpt je over de moeilijkste momenten heen

‘Wie een doel in zijn leven heeft, kan meer aan. Hoop -hoe klein de vonk ook is- helpt je over de moeilijkste momenten heen. Toen ik alleen voor mijn gezin moest zorgen, was er maar één zaak die ik zeker wist: omwille van de kinderen moest ik stand houden. Ziekte, fysieke pijn en wanhoop moesten allemaal wijken voor pure overlevingsdrang. Die intuïtieve verbetenheid herken ik bij Mandela, maar ook bij veel andere mensen. Ik lees erg graag biografieën, omwille van dat overlevingselement.’

Grijpt u even graag naar het levensverhaal van Winnie Mandela?

Buchi Emecheta: ‘Ik heb jarenlang een grote bewondering gehad voor Winnie Mandela en toen ik hoorde dat Nelson haar opzijschoof, vond ik dat niet rechtvaardig. Maar al die vreselijke verhalen die naar aanleiding van de Waarheids- en Verzoeningscommissie naar boven kwamen… Dat heeft me toch wel een ander beeld gegeven van haar. Er schiet nu niet veel meer over van die waardige Afrikaanse vrouw uit de biografie en de documentaire die zoveel indruk maakten in de jaren tachtig.’

‘Ik kan nog begrijpen dat ze bezweken is onder de jarenlange treiterijen, gecombineerd met de corrumperende kracht van geld. Wat ik niet begrijp, is dat ze weigert haar fouten of misdaden toe te geven. Daardoor verspeelt ze het belangrijkste dat er is: haar goede reputatie. Ik vind dat je goed moet weten waarin je gelooft en dat je achter je eigen woorden en daden moet blijven staan. Is er iets belangrijkers in het leven dan in vrede te leven met je eigen geweten?’

***

Buchi is vooral geschokt door de onthullingen over de ontvoering, de foltering en de moord op Moeketsie Stompie Seipei, die op rekening geschreven worden van Winnie en haar ‘Mandela United Football Club’. ‘Het kind van een andere vrouw’, zegt ze, ‘behoor je niet aan te raken.’

‘Het kind van een andere vrouw’, zegt ze, ‘behoor je niet aan te raken.’

Het is de matriarch in haar die in opstand komt tegen het zinloze geweld dat kind én moeder tegelijk kraakt. Ze spreekt erover alsof ze de pijn in haar buik kan voelen. ‘En als er dan toch zoiets vreselijks gebeurt, dan moet je de moed hebben om later naar de moeder toe te stappen en te zeggen: ‘Ik heb jouw kind gedood. Vergeef me.’

Aartsbisschop Tutu heeft Winnie nog gesmeekt om dat te doen, maar ze was te koppig en te trots. Ze had vergiffenis moeten vragen. Ze leeft tenslotte in Afrika, niet in Europa.’

Hechten Afrikanen dan minder belang aan de dood van een kind?

Buchi Emecheta: ‘Neen.’ (Haar baarmoeder lijkt weer in een kramp te gaan) ‘Afrikanen hechten méér belang aan het herstellen van de banden tussen mensen. Dat kind is dood, maar de relatie tussen die twee vrouwen kan nog wel heel gemaakt worden. Als je in Europa vergiffenis vraagt, dan ben je goed gek. Je riskeert immers een waanzinnige eis tot schadevergoeding naar je kop te krijgen. Want je hebt schuld bekend.’

‘Anderzijds is vergiffenis maar mogelijk op voorwaarde dat de dader bekent. De moord op Ken Saro-Wiwa zal voor Nigeria een open wonde blijven tot de dag dat de militairen of de voormalige machthebbers zeggen: ‘Wij hebben het gedaan. Vergeef ons.’ Zoals de Ieren wachten op de dag dat de Britten zich verontschuldigen voor het leed dat ze hen hebben aangedaan.’

Is de bezetting van Ierland vergelijkbaar met de kolonisatie van Afrika?

‘Buchi Emecheta: Ik denk het wel. Ik ben niet goed in het bestuderen van historische feiten, maar ik heb héél veel over Ierland geleerd door Leon Uris’ Trinity te lezen. God zij dank zijn er schrijvers als Uris, die verstopte geschiedenissen naar boven halen. In Mila18 beschrijft hij bijvoorbeeld de opstand van het joodse getto van Warschau zo indringend dat je als lezer deel gaat uitmaken van die geschiedenis.

Wij leerden in Nigeria alleen maar hoe het Britse Rijk de zeeën gebood en de volkeren der wereld onderwierp. Wisten wij veel over de slavernij, de kolonisatie, de strijd tussen Europese volkeren?

‘Wij leerden in Nigeria alleen maar hoe het Britse Rijk de zeeën gebood en de volkeren der wereld onderwierp. Wisten wij veel over de slavernij, de kolonisatie, de strijd tussen Europese volkeren? Een goede roman voegt kleuren en dimensies toe aan de officiële versie van de geschiedenis. Dat gaat ook op voor ’Ségou’, de magistrale roman van Maryse Condé.’

Emecheta neemt het boek vast, koesterend. Ze heeft het exemplaar van Maryse Condé zelf gekregen, omdat zij gehoord had dat Buchi haar oorspronkelijke exemplaar kwijt was. De kinderen, waarschijnlijk. ‘Wat haar roman zo sterk maakt, is de kennis die Condé heeft van de regio. Kennis die ze opdeed tijdens haar jaren als journaliste in West-Afrika. Maar bovenop die ondergrond van feiten en gegevens weeft zij een meeslepend verhaal over de moedige strijd van individuen om te overleven.’

Toch gaat Ségou ook over het hopeloze gevecht om oude en waardevolle tradities te beschermen tegen het aanstormende geweld van een nieuwe tijd.

Buchi Emecheta: ‘Hebben de Afrikanen de komst van de islamitische Arabieren en de christelijke Europeanen niet overleefd? Het is waar, tienduizenden mensen stierven. Maar al degenen die de aanslag op het continent en op hun persoonlijke integriteit overleefd hebben, verdienen applaus. Iedereen die afstamt van een slaaf, zou trots moeten zijn op zo’n afstamming. Op de kracht van zijn of haar voorouders.’

‘Ik hou meer van Ségou dan van ‘Roots’ van Alex Healy, het zogenaamd wetenschappelijke relaas van de slavernij dat uiteindelijk toch ook meer fictie dan feit bleek te zijn. Als wij onze eigen geschiedenis vertellen, dan grijpen we altijd terug naar verhalen.’ *

Houdt u meer van de verhalen uit uw geboortedorp Ibuza of van de literaire meesterwerken van Shakespeare?

Buchi Emecheta: ‘De verhalen van Ibuza zijn ongelooflijk belangrijk, maar die van Shakespeare en Jane Austin en Charles Dickens ook. De klassieke Engelse literatuur kregen we in Nigeria al op de middelbare school voorgeschoteld. Maar als ik moet kiezen, dan drijven de verhalen van vroeger boven. Zij vormden de structuur van mijn taal.”

‘Mijn liefde voor Shakespeare heeft niet op de eerste plaats te maken met de taal, maar met de onderwerpen. Hij slaagde erin om universele thema’s op een tijdloze manier te behandelen en ze toch heel concreet en herkenbaar voor te stellen. De twijfelende Hamlet, de grensdoorbrekende minnaars Romeo en Julia: het zijn mensen die vandaag nog steeds leven en ze leven niet alleen in Europa, maar ook in Afrika.

Universaliteit is de sleutel, het ingrediënt dat een verhaal tegen de tand des tijds beschermt

‘Universaliteit is de sleutel, het ingrediënt dat een verhaal tegen de tand des tijds beschermt. Mijn roman ‘Wrestling Match’ gaat over het conflict tussen een oudere generatie, die vindt dat de jongeren doelloos rondhangen, en een jongere, die wil bewijzen dat hij niet zo’n leeghoofd is. Ik open dat boek met een spreekwoord: ‘Bij een goed gevecht is er geen winnaar’.

Ik krijg veel reacties op dit verhaal van Amerikaanse jongeren die zich herkennen in de gespannen verhoudingen en het uitzichtloze geweld én die op het einde van het verhaal echt begrijpen wat er in het begin al staat. Een Afrikaans verhaal wordt niet verteld om de virtuositeit van de verteller te tonen, maar om een boodschap over te brengen.

Vaak tot afgrijzen van onze uitgevers, want die beweren dat ze al die Afrikaanse verhalen nog niet kwijt kunnen aan de straatstenen. Dus pikken ze er één Afrikaanse schrijver uit, die ze als excuus-guus opvoeren, terwijl de rest doodgezwegen en weggemoffeld wordt. Het is een vorm van racisme die creatief en intellectueel dodelijk is.’

De Europese steden worden steeds kleurrijker. Is racisme nog wel een probleem vandaag?

Buchi Emecheta: ‘Racisme leeft nog steeds in Europa. Ik was eens op bezoek in Oostenrijk en logeerde er bij een heel vriendelijke vrouw, die zich verontschuldigde omdat haar huis niet piekfijn in orde was. ‘U moet ons excuseren’, zei ze, ‘maar wij zijn niet erg rijk. Wij kunnen geen zwarte huishoudhulp betalen.’ Ik was woest. ‘Als je dat in Londen zou zeggen, dan kreeg je een klap in je gezicht’, zei ik. En ik heb meteen mijn spullen gepakt. Ze wist niet eens wat ze misdaan had. ‘Wir haben es nicht gewusst’, het doet zich nog elke dag voor.’

Men beweert dat de enorme aangroei van het internationaal toerisme de beste medicijn is tegen racisme en eurocentrisme.

Ik stoor me aan het jachtige zoeken naar een exotische wereld, dat zoveel reizigers schijnt te drijven.

Buchi Emecheta: ‘Ik stoor me aan het jachtige zoeken naar een exotische wereld, dat zoveel reizigers schijnt te drijven. Mensen zoeken niet de ware wereld, maar een droomwereld. Toch ben ik geen tegenstander van toerisme. Het reizen moet niet bestreden, maar gecontroleerd worden. En de controle moet in de handen zijn van de plaatselijke mensen.

‘Ik geloof in de kracht van de ontmoeting tussen mensen. Maar dan moet die ontmoeting ook effectief mogelijk gemaakt worden. Dat kan niet in de stereotype hotels en restaurants, die overal ter wereld dezelfde zijn. Het kan wel in kleinere gelegenheden, in lokale hotels of pensions. Bovendien gaat je geld dan naar de mensen die het verdienen, in plaats van naar de toeristische multinationals.

Het zijn niet de toeristen die de Derde Wereld vergallen, maar de industrie die hen probeert uit te buiten. Reizen is een kwestie van houding, van openheid. Maar dat is waar voor het hele leven, niet?’