Brussel-Kiev: één front?

‘De onderhandelingen over het associatieakkoord zijn afgerond’, zo meldde Herman Van Rompuy, de voorzitter van de Europese Raad, met enige tevredenheid na afloop van de vijftiende EU-Oekraïne top die in december van vorig jaar in Kiev plaatsvond.

De associatieovereenkomst moet de politieke banden tussen de EU en Oekraïne aanhalen en de economische integratie tussen beiden versterken. Het betreft een vergaande vorm van samenwerking waarbij de EU en Oekraïne hun juridische systemen en instellingen op elkaar zullen afstemmen en er ook een ‘diepe en brede vrijhandelsruimte’ gecreëerd zal worden. Deze vrijhandelszone moet heel wat voordelen inzake onderling verkeer meebrengen. Zo zouden veel producten zonder heffingen de grens over kunnen en zouden Oekraïners zonder visum naar Europa mogen reizen.

Met het afsluiten van het associatieakkoord kwam er een einde aan onderhandelingen die reeds vier jaar aansleepten. Dat de besprekingen uiteindelijk op de vijftiende EU-Oekraïne top beklonken werden, was nochtans onverhoopt. De gevangenzetting van de voormalige Oekraïense premier Joelia Timosjenko in oktober van vorig jaar had de onderhandelingen immers aanzienlijk bemoeilijkt.

Toch is een hoerastemming voorbarig. Voor het associatieverdrag effectief in werking kan treden, moet het immers eerst nog ondertekend en geratificeerd worden. Vooral langs EU-zijde belooft dit geen formaliteit te worden. ‘We willen het akkoord zo snel mogelijk goedkeuren, maar dit zal van de politieke ontwikkelingen in Oekraïne afhangen’, benadrukte Van Rompuy.

Belangrijk voor geostrategische oriëntatie

Veel analisten zien het associatieverdrag als cruciaal voor de geostrategische oriëntering van Oekraïne. Het voormalige Oostblokland herbergt een grote Russische bevolkingsminderheid en Kiev staat aan de wieg van de Russische beschaving, maar sinds de val van de Sovjet-Unie lonken voor Oekraïne ook de economische voordelen van een toenadering tot de EU.

Met de Oranjerevolutie van 2004, waarbij de pro-westerse Viktor Joesjtsjenko aan de macht kwam, leek het voormalige Oostblokland resoluut de Europese kaart te trekken. De aanhoudende corruptie, slechte economische resultaten en onderling geruzie tussen president Joestsjenko en premier Timosjenko werden door de Oekraïense bevolking echter niet in dank aangenomen.

In 2006 werd de pro-Russische Viktor Janoekovitsj - de man waartegen de Oranjerevolutie ontketend werd - na parlementsverkiezingen tot premier benoemd. Sindsdien probeert Oekraïne opnieuw goede maatjes te worden met Rusland, zonder de deur naar Europa toe te slaan. In 2010 werd Janoekovitsj zelfs tot president verkozen, hetgeen menig Europees waarnemer deed vrezen voor nog meer toenadering tot Moskou.

Met het afsluiten van de associatieovereenkomst geeft Kiev echter aan dat de EU en niet Rusland haar belangrijkste strategische partner wordt. Exact twintig jaar na haar onafhankelijkheid lijkt het voormalige Oostblokland zich zo definitief op het Europese pad te begeven. Herman Van Rompuy noemde het akkoord alvast ‘een gigantische stap voorwaarts’ in de relaties tussen de EU en Oekraïne.

Verkiezingen lakmoesproef

Toch blijft de politieke toekomst van Oekraïne erg onzeker. De EU waarschuwde immers dat de ondertekening van het associatieakkoord afhankelijk is van de democratische vooruitgang die het land boekt. Brussel is vooral ernstig bezorgd over de politieke partijdigheid van de Oekraïense rechtspraak. De recente veroordeling van oppositieleidster en oud-premier Joelia Timosjenko bewijst volgens Brussel dat het rechtssysteem van het land niet onafhanhankelijk fungeert.

De EU eist een volledige hervorming van het gerechtelijke systeem en benadrukt dat er ook garanties moeten komen voor pers- en mediavrijheid en voor de vrijheid van vergadering. Voorlopig duidt echter weinig erop dat Kiev aan deze eisen veel gehoor zal geven.

De grote test voor Oekraïne komt er in de herfst van 2012, wanneer er parlementsverkiezingen plaatsvinden. Herman Van Rompuy verklaarde na afloop van de EU-Oekraïne top dat deze verkiezingen ‘een lakmoesproef voor het land’ worden.

Indien de komende Oekraïense parlementsverkiezingen niet naar democratische standaarden verlopen, staat de EU volgens Guillaume Van der Loo, doctoraal onderzoeker aan het Europees Instituut van de rechtenfaculteit van de Universiteit Gent, voor een moeilijk dilemma: ofwel ondertekent het de associatieovereenkomst niet en drijft het Janoekovitsj mogelijk in de armen van Moskou, ofwel keurt het de overeenkomst uit geopolitieke overwegingen toch goed, maar ondermijnt het zijn geloofwaardigheid als promotor van fundamentele waarden en universele rechten.