De BRICS dagen de internationale instellingen uit

De BRICS ( Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika) vormen een belangrijk economisch blok. Hun sterkte heeft niet alleen te maken met het feit dat ze 43 % van de wereldbevolking vertegenwoordigen. De BRICS zijn goed voor 11 % van de wereldwijde buitenlandse directe investeringen en vertegenwoordigen 17 % van de wereldhandel.

Daarbovenop komt nog dat ze ook wereldleiders zijn: China en India zijn de belangrijkste landbouwproducenten, Rusland is rijk aan olie en gas, Brazilië is de nummer één in koffie en suiker, China is de top steenkoolproducent, Zuid-Afrika is rijk aan diamant en ersten.

Dat de top nu voor de eerste keer in Afrika wordt gehouden en Zuid-Afrika het voorzitterschap van India overneemt is niet zonder enige betekenis. Zuid-Afrika ziet het lidmaatschap als een belangrijke hefboom voor zijn eigen economische ontwikkeling. Het is de eerste keer dat ook hoge vertegenwoordigers van de Afrikaanse regionale blokken en de Afrikaanse Unie zijn uitgenodigd.

De andere partners zien Zuid-Afrika duidelijk als een strategisch belangrijke ontwikkelingspartner en een springplank naar het Afrikaanse continent.

Wat ligt er op tafel?

De BRICS-ontwikkelingsbank

Deze bank zou zich vooral op (grote) infrastructuurprojecten richten en op ‘kritische” sectoren voor het bereiken van de ontwikkelingsdoelstellingen. Velen verwachten dat de BRICS via deze bank allerhande projecten gaan financieren waarvoor ze bij de Wereldbank op teveel weerstand stuiten, zoals grote dammen, energiecentrales op fossiele brandstoffen, enzovoort.

Er zijn geruchten dat de BRICS bank niet-conditionele leningen (in tegenstelling tot de meeste leningen van de WB/IMF) zou geven aan een iets hogere interest.

Een regionaal crisisfonds

Het Fonds zou de BRICS toelaten hun eigen systeem van wederzijdse leningen op te zetten voor het opvangen van economische en financiële problemen. In tijden van crisis zou een land dan een bedrag kunnen lenen gelijk aan zijn eigen bijdrage vermenigvuldigd met een nog nader te bepalen coëfficiënt.

Hierdoor zou de groep over een eigen financieel reservesysteem beschikken en moeten ze in principe niet langer gaan ‘bedelen’ bij het IMF of Wereldbank, die strikte voorwaarden opleggen. Het fonds zou eveneens dienen om andere ontwikkelingslanden te helpen banden met de BRICS op te bouwen.

Een consortium van denktanks en een ratingbureau voor onderwijsinstellingen

Het oprichten van een eigen denktanks en een ratingbureau wijst erop dat men ook op vlak van kennis en onderzoek een tegenwicht wil vormen.

De Russische voorzitter van de betrokken werkgroep: ‘We zijn veel te afhankelijk van de rapporten van het IMF en de WB want we hebben geen eigen instrumenten. Deze investeringsbank moet ons helpen te beslissen waar we onze gelden inzetten, welke ontwikkelingsstrategieën het best zijn en hoe we onze investeringen kunnen coördineren.’

Voedselzekerheid

Volgens de Zuid-Afrikaanse minister van landbouw en visserij Tina Joemat-Petterson staat dit thema hoog op de agenda van de top: ‘Zuid-Afrika heeft meer dan 13 miljoen mensen die niet voldoende te eten hebben en we kunnen bijvoorbeeld veel leren van het Braziliaanse zero-hongerprogramma en de manier waarop zij de ongelijkheid en armoede aanpakken’, aldus de minister.

Ze wil ook meer toegevoegde waarde in eigen land produceren en dus meer afgewerkte voedselproducten exporteren en hoopt op vlak van het zakendoen veel te kunnen leren van de business modellen van de andere BRICS.

Duidelijke signalen naar Wereldbank en IMF

Zowat iedereen haast zich om te verklaren dat de bank en het reservefonds niet de bedoeling hebben om in de plaats te treden van de bestaande multilaterale instellingen en enkel complementair wil zijn. Maar het ontgaat niemand dat deze twee initiatieven wel heel erg lijken op wat de Wereldbank en het IMF beogen. Het is duidelijk dat deze initiatieven deels geboren zijn uit ongenoegen en frustraties met opzet, werking en beheer deze instellingen.

Stemmenverdeling in WB en IMF

Eén aspect van dit ongenoegen heeft betrekking op het stemgewicht binnen deze instellingen. Ondanks het feit dat, als gevolg van de Europese schuldencrisis, de BRICS een kleine verschuiving binnen het IMF konden bewerkstelligen beschikken zij gezamenlijk slechts over 11 % van de stemmen.

China, om maar een voorbeeld te geven, heeft 3,8 % van het stemmenaantal. En dat terwijl dit land de tweede grootste economie ter wereld is met de grootste reserve aan buitenlandse deviezen. De VS alleen daarentegen heeft 16,75 % en kan daarmee de facto een vetorecht laten gelden voor belangrijke beslissingen. Het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk hebben elk een stemmenaandeel 4,3% dat groter is dan eender welk BRICS land.

Conditionaliteit

Er zit de BRICS echter meer dwars dan de verdeling van het stemrecht. Het conditionaliteitenbeleid enerzijds en de opgelegde standaarden met betrekking tot sociale en milieuaspecten (de zogenaamde safeguards) anderzijds zijn eveneens een bron van ergernis.

De leningen die de WB of IMF verstrekken gaan heel dikwijls gepaard met voorwaarden die de ruimte voor het nemen van eigen beleidsbeslissingen door de betrokken landen sterk beperkt of er ernstig op ingrijpt. En dat is al lang een doorn in het oog van vele landen.

De herziening van het beleid van de WB rond energie bijvoorbeeld zit al ongeveer anderhalf jaar in het slop, onder andere omdat de opkomende landen weinig of geen toegevingen willen doen over het gebruik van fossiele brandstoffen zoals bijvoorbeel steenkool. Zij eisen het recht op om zelf en autonoom te bepalen welke soort energiebronnen zij waar en wanneer inzetten voor hun eigen ontwikkeling.

Ook het feit dat de WB eist dat zijn investeringsprojecten voldoen aan strikte, zij het nog voor veel verbetering vatbare, sociale en milieu standaarden wordt door de BRICS als een inmenging ervaren.

Kennis is macht

De diverse initiatieven die de BRICS nemen zijn voor de landen die het nog niet begrepen hadden een duidelijk signaal aan de wereld dat de oude wereldorde heeft afgedaan en de ommekeer ontegensprekelijk is ingezet.

Maar men daagt de WB en het IMF niet alleen uit op financieel vlak. Deze instellingen halen een deel van hun macht ook uit het feit dat ze belangrijke kennis- en gegevenscentra zijn en voor veel landen ’ beleidsadvies’ verstrekken. Ook op deze flank geven de BRICS een eerste schot voor de boeg met de voorstellen rond de oprichting van een denktank en een ratingbureau voor onderwijsinstellingen.

En een duidelijk politiek signaal naar de wereld

De diverse initiatieven die de BRICS nemen zijn voor de landen die het nog niet begrepen hadden een duidelijk signaal aan de wereld dat de oude wereldorde heeft afgedaan en de ommekeer ontegensprekelijk is ingezet.

De BRICS vormen een belangrijk gegeven in de internationale arena. Als ook Indonesië, dat graag de groep zou vervoegen, er binnen enkele jaren economisch klaar voor is zouden de ‘BRIICS’ nog een stuk sterker kunnen staan. Een sterke regionale speler en het land met het vierde hoogste bevolkingsaantal kan de invloed van de groep in Zuidoost-Azië en in de Islamistische wereld gevoelig uitbreiden.

De principes en uitgangspunten die voor de totstandkoming van een aantal internationale instellingen na de Tweede Wereldoorlog hebben gezorgd, zijn dringend aan herziening toe. Er is ondertussen een enorme diversiteit en verschuiving op alle vlakken (politiek, economisch, machtsverhoudingen, financieel …) ontstaan in de richting van de landen in het Zuiden en onze mondiale instellingen schijnen zich niet snel genoeg aan te passen aan de nieuwe realiteit en de nieuwe uitdagingen.

India, dat binnenkort China zal voorbijsteken als meest bevolkte natie, heeft bijvoorbeeld nog geen permanente stoel in de VN-veiligheidsraad. En Afrika, met een miljard mensen in 55 onafhankelijke staten, is ondervertegenwoordigd in bijna alle internationale instellingen. Het IMF wordt niet voor niets door sommigen het Western Monetary Fund genoemd.

Het Zuiden is duidelijk in beweging en eist duidelijk zijn plaats op het wereldtoneel. Het aandeel van deze landen in de wereldeconomie is gestegen van 33% in 1980 tot 45 % nu. Hun aandeel in de handelsstromen steeg van 25% naar 45 % en het aandeel van de Zuid-Zuid handel in de totale wereldhandel steeg van 8% naar 26%. Welke drastische verschuiving er plaats vinden in de economische en politieke Noord-Zuid verhoudingen wordt op een interessante manier beschreven in het laatste Human Development Report.

Het draait bij de BRICS in eerste instantie rond handel, investeringen en zakendoen. Maar het BRICS project is meer dan dat. Het is ook een intellectueel en politiek project dat grotere zeggingskracht over globale vraagstukken wil afdwingen en het overwicht van het Noorden bij mondiale beslissingen wil terugdringen. Het promoten en werken aan een intensere Zuid-Zuid samenwerking en uitwisseling is hiervoor een belangrijk instrument.

Wat met wie uit de boot valt?

Het is op zich toe te juichen dat er meer evenwicht komt in de mondiale verhoudingen. Het wordt alsmaar duidelijker dat de begrippen Noord en Zuid niet langer geografisch te duiden zijn of dezelfde betekenis hebben als pakweg 50 jaar geleden. Maar wat met die lage-inkomenslanden die uit de boot vallen van ‘The rise of the South’? Zijn de BRICS een nieuw eliteclubje dat het clubje van rijke landen uit het Noorden er noodgedwongen bijnemen? Wat gebeurt er in dat geval met de achterblijvers?

De elites van Noord en Zuid zijn globale elites geworden die het meest profijt gehad hebben van de groei van de economie. Het zal er nu op aan komen diegenen die uit de boot vallen en slachtoffer zijn van deze ontwikkelingen op hun beurt te globaliseren en een stem te geven. De mogelijkheden voor ‘Zuid-Zuid’ samenwerking op dat vlak moet daarom nieuwe impulsen krijgen.

Grenzen aan de groei

Uit de succesverhalen van de BRICS valt uiteraard een en ander te leren, denken we maar aan het ontwikkelen van duurzame energie in China, rurale ecologische infrastructuur in India of duurzame stedelijke planning in Brazilië. Maar we mogen niet vergeten dat de economische groei van de BRICS in het algemeen een hoge milieu- en maatschappelijke kost heeft.

Volgens het Internationaal Energieagentschap zijn de BRICS alleen al verantwoordelijk voor meer dan 30% van de globale CO2-emmissies die wordt veroorzaakt door landgebruik en ontbossing. De vraag naar steenkool in India en China zou tegen 2050 verdubbelen en die naar olie verviervoudigen. Rusland is de tweede grootste olieproducent ter wereld en erg afhankelijk van de extractieve industrie. Brazilië zal weldra volgen nu er grote olievoorraden in zee zijn ontdekt.

Jammer genoeg ziet het ernaar uit dat vraag en aanbod van fossiele brandstoffen de economische groei in de BRICS en dus deels de globale economische groei, zal blijven aandrijven. De impact van deze keuzes op de klimaatverandering en op de armste en meest kwetsbare groepen in het Zuiden is voor ons een grote reden tot bezorgdheid.

Het Indiase Insituut voor Landbouw schat dat de graanproductie met 4 tot 5 miljoen ton zal dalen voor elke graad Celsius dat de gemiddelde temperatuur stijgt. En het zal waarschijnlijk niet de elite in Noord of Zuid zijn die dit aan den lijve zal ondervinden.

Deze observaties openen de discussies over welk economisch model in de toekomst moet worden gehanteerd en hoe we als maatschappij omgaan met grenzen aan de groei.

Wat broei op die BRICS-beraad?

Hoe groot de vooruitgang zal zijn in Durban is moeilijk te voorspellen. Maar uit verschillende bronnen wordt vernomen dat de politieke wil er duidelijk is. De deelnemende landen zijn het bijna aan zichzelf en de buitenwereld verplicht om belangrijke stappen te zetten indien het BRICS initiatief verder ernstig wil genomen worden.