De ondraaglijke lichtheid van de koloniale rekening

De Kameroenese schrijfster ontving op 6 november de Franse prestigieuze Femina literatuurprijs. Twee dagen later is ze te gast in het France 2 praatprogramma Ce Soire (Ou Jamais), met onder meer journaliste en essayiste Elisabeth Lévy om te praten over de banalisering van het racisme in de Franse samenleving.

De aanleiding was wederom een klassieker in de pijnlijke Europese diversiteitsaga, een van de zo vele, steeds weerkerende momenten van Europees collectief schaamrood. Deze keer geen bananen annex oerwoudgeluiden die het voetbalveld over vliegen, de Italiaanse minister van integratie Cécile Kyenge die vergeleken wordt met een orang-oetang of – erger nog – een of andere brutale racistische moord die voor een milliseconde het Europese geweten wakker schudt.

Ditmaal was het de Franse minister van Justitie Christiane Taubira die een bananenschil aangeboden kreeg door een klein meisje tijdens een minibetoging. De omstaanders scandeerden intussen: ‘Apin, eet je banaan.’ En dus moesten de Fransen weer eens samen komen om zich publiekelijk te buigen over de open-deurvraag van het racisme in hun samenleving.

Kern van de zaak

Elisabeth Lévy brengt het gesprek al gauw naar wat velen als de kern van de zaak zien: ‘Mensen zijn bang. Niet omwille van iemands huidskleur, maar omdat ze gehecht zijn aan een zekere levensstijl, aan bepaalde sociale codes. Hierover moeten we kunnen spreken zonder voor racisten versleten te worden.’

Wederom een klassieker. Een retorische constructie die de indruk moet wekken bij te dragen aan een beter begrip tussen de verschillende partijen, terwijl het en passant – gewild of ongewild – racisme aanvaardbaar of excuseerbaar maakt. Dat is het nooit. Het doet niettemin niets af aan de realiteit van het breed gedeeld sentiment.

Wat dreigt te vervallen in het zoveelste defensieve “ook wij hebben rechten”-dovemansgesprek tussen meerder- en minderheid wordt behendig gecounterd door Miano’s onverstoorbaarheid. Dit gesprek heeft ze duidelijk al eerder gevoerd. Voor haar is de zaak vrij simpel, een kwestie van 1+1=2.

‘Ik begrijpt dat mensen bang zijn’, zegt ze. ‘Ze lijden er onder dat de wereld om hen heen aan het veranderen is, dat ze hun cultuur zien verdwijnen.’ Ze erkent dat de meerderheid vraagt dat migranten zich aanpassen. ‘In meerdere of mindere mate, daarover moeten we kunnen praten’, werpt Lévy er welwillend glimlachend tussen.

Miano injecteert op haar beurt een andere kern van de zaak in het gesprek: de noodzaak om deze gedachtengang verder door te drijven, om bij het begin van het verhaal te beginnen. ‘De Subsaharianen hebben een wereld op hen af zien komen die ze helemaal niet kenden. Dat is tenslotte wat kolonisatie is, het verdwijnen van iemands cultuur. Hiermee worstelen ze nog tot op de dag van vandaag.’ Zonder zich minimaal op te winden voegt ze er aan toe: ‘Je kan dit onmogelijk zoveel culturen hebben aangedaan en er dan toch van uitgaan dat je de rekening nooit gepresenteerd zult krijgen.’

De rekening

Alsof ze deze reflectie voor het eerst hoort vraagt Lévy met een verwarde frons: ‘Ah bon, het gaat dus om een afrekening?’ Anderen met haar in het panel vinden dit een gevaarlijke manier van denken. ‘We geven migrantenkinderen de boodschap dat Frankrijk hen iets verschuldigd is’, werpt Lévy behoorlijk geagiteerd op, ‘terwijl we intussen zwijgen over alle goede dingen die het land sommigen onder hen heeft geboden. Ik denk niet dat Frankrijk een land vol rotzakken is dat nooit iets goed voor anderen heeft gedaan. Het is alsof we vrouwen zouden zeggen dat ze nu de mannen maar moeten domineren. Dat zou idioot zijn, zo moeten we het niet aanpakken.’

Zoals ook vaak in het racismedebat moet herhaald worden, wijst Miano er op dat het niet om individuen of opzettelijke daden gaat: ‘Het is simpelweg hoe de geschiedenis zich ontplooit. Individuele migranten staan niet eens stil bij de rekening, ze proberen simpelweg te overleven’, nuanceert ze. ‘Vandaag is sub-Sahara Afrika niet van de Afrikanen, maar van de westerse multinationals. Het is voor hen een reden om elders sleutels te vinden.’ Dat doen ze volgens haar door zich fysiek te verplaatsen, en omdat mensen geen “lege schelpen” zijn, nemen ze ook hun identiteit mee.

Mutatie

‘Je begrijpt toch dat mensen bang zijn…’ probeert Lévy nogmaals verontwaardigd. ‘…bang zijn om een culturele minderheid te worden?’ onderbreekt Miano haar. ‘Wees niet bang, dat gebeurt sowieso’, antwoordt Miano stoïcijns. Lévy: ‘Ah bon?’ Miano: ‘Het heet mutatie.’

Met nauwelijks ingehouden frustratie wijst Lévy haar gesprekspartner terecht: ‘U zou dit niet zo licht moeten opvatten.’ ‘Mij baart het zorgen’, gooit ook een andere studiogast ertussen.

Miano heeft niettemin geruststellend nieuws voor haar gesprekspartners en de kijkers thuis: ‘Zij die het verlies van hun cultuur eerder hebben meegemaakt hebben goed nieuws voor u: je gaat niet dood van het verdwijnen van je wereld. We vinden iets nieuws uit. Dat is wat er gaat gebeuren, en wat al aan de gang is. Wees dus niet bang, we zullen het allemaal overleven.’

Zij die hun geschiedenis kennen weten dat de doodsangst voor verandering niet geheel onterecht is. Niettemin herinnert Miano er aan hoe belangrijk het is om het hele verhaal te vertellen als we minimaal willen begrijpen wat er vandaag aan de hand is. Lévy, die de stem van de meerderheid op zich nam, herinnert er aan dat in deze moeilijke gesprekken de emoties niet alleen bij de overgevoelige minderheden hoog oplopen.