Eurospionage moet transparanter

Voor een dossier over de 007-dimensie van de EU, dat begin maart in het gloednieuwe MO*kwartaalblad verschijnt, interviewde Kristof Clerix vorige week INTCEN-directeur Ilkka Salmi. Het Radio 1-programma Nieuwe Feiten sprak met Clerix over de inlichtingendienst van Europa. Herlees hieronder het gesprek:

Wat is INTCEN en hoeveel geheim agenten werken daar?

Kristof Clerix: INTCEN is kort voor “INTelligence CENter” –centrum voor inlichtingenwerk zeg maar. Er werken een zeventigtal personen. De helft daarvan is afkomstig van de geheime diensten van de EU-lidstaten, zowat dertig spionnen dus. Daarnaast werken er nog een dertigtal ambtenaren en diplomaten.

Europa heeft dus zijn eigen geheime dienst?

Kristof Clerix: Dat klopt. Binnen de wereld van spionage bestaat het onderscheid tussen operationeel en strategisch inlichtingenwerk. Bij operationele opdrachten worden spionnen echt “te velde” gestuurd met een zak geld om informanten te betalen in ruil voor informatie, of wordt communicatie onderschept door middel van allerhande elektronica. Dat doet INTCEN niet. Zij doen aan strategisch inlichtingenwerk. Zij stellen bijvoorbeeld analyserapporten op over crisisgebieden zoals Georgië, Somalië of Oekraïne. Dat doen ze ter ondersteuning van onder andere civiele en militaire missies van de Europese Unie.

Luisteren ze telefoongesprekken af?

Kristof Clerix: Neen, dat mogen zij niet. Daar zijn ze niet voor bevoegd. Wat INTCEN doet, is rapporten die binnenkomen van de staatveiligheidsdiensten van de 28 EU-lidstaten samenleggen als puzzelstukjes. Op basis daarvan doen ze een analyse en zo proberen ze beter te begrijpen wat er in de wereld gebeurt.

Zitten ze in een “juridisch moeras”? Want geheime diensten moeten normaal gezien gecontroleerd worden door het parlement of door regeringen. Dat is een beetje vreemd, niet?

Kristof Clerix: Vorig jaar heeft de Britse organisatie Statewatch een rapport geschreven over deze zogenaamde “geheime” [aldus De Tijd] inlichtingendienst. Statewatch schrijft dat er eigenlijk te weinig transparantie rond bestaat en dat INTCEN geen echt duidelijk mandaat heeft. Dat klopt voor een deel, want het budget van INTCEN is bijvoorbeeld niet gekend. Ze hangen af van het algemeen administratief budget van de Europese Dienst voor Extern Optreden (EDEO). Maar als je directeur Ilkka Salmi –die ik vorige week ook geïnterviewd heb– vraagt hoe groot zijn budget precies is, dan kan die daar niet op antwoorden.

Ook het wettelijk kader is vaag. Is er voldoende juridische grondslag om zo’n dienst te hebben? Een aantal documenten hebben het INTCEN opgericht. Punt is dat INTCEN geen agentschap is zoals bijvoorbeeld Europol of Frontex. In dat opzicht is het wettelijk kader van INTCEN anders dan die meer gekende agentschappen.

Je hebt de directeur geïnterviewd, Ilka Salmi, maar aan wie rapporteert die dan? Wie is de baas van de baas?

‘Slechts vijf Europarlementsleden hebben toegang tot de rapporten van het INTCEN.’

Kristof Clerix: Salmi’s baas is Catherine Ashton, de “Europese minister van Buitenlandse Zaken” zeg maar. Zij leidt de Dienst voor Extern Optreden. Daarnaast gaan de rapporten van Salmi ook naar andere diensten, naar de Europese Commissie bijvoorbeeld, of naar de geheime diensten van de 28 lidstaten. Je moet weten dat ze ongeveer 500 rapporten per jaar opstellen.

Naast dat INTCEN is er ook een SITROOM? Wat is dat?

Kristof Clerix: SITROOM staat voor SITuation ROOm. Dat is eigenlijk een Europees soort “911”, een monitoringcentrum dat media en sociale netwerken wereldwijd in de gaten houdt. Toen er in Boston die bomaanslag op de marathon plaatsvond bijvoorbeeld, was de SITROOM de eerste [instantie binnen de EU] die daarvan op de hoogte was. Gewoon door voortdurend alle open bronnen wereldwijd te monitoren. Vervolgens stuurden de mensen van SITROOM dan meteen sms’jes uit naar Catherine Ashton en naar de partners van Europese inlichtingendiensten met de melding van het incident.

Er is dus een soort van permanent crisiscentrum waar de mensen 24/24 zoeken naar mogelijke aanslagen of incidenten?

Kristof Clerix: Dat klopt, daarmee gaat dan vervolgens INTCEN aan de slag. Ze proberen dan alle informatie die er daarover beschikbaar is in de 28 EU-lidstaten samen te brengen. Voor alle duidelijkheid: dat gebeurt op basis van vrijwillige bijdragen. Het is dus niet zo dat de Belgische Staatsveiligheid verplicht is om aan INTCEN allerhande informatie door te geven. Ze mag dat vrijwillig doen.

Hebben we hier te maken met een probleem? Of verloopt alles prima?

Kristof Clerix: Je kan je afvragen of het toeval is dat de directeur van INTCEN vorige week aan mij een interview geeft en vandaag ook in De Tijd een interview staat. Dat betekent dat hij toch beseft dat er wat meer transparantie moet komen. Zeker in de nasleep van de Snowden-onthullingen over de Amerikaanse afluisterpraktijken is bij een aantal geheime diensten het besef gegroeid dat ze meer en beter moeten communiceren over wat ze doen. Maar is er echt een probleem? Ik denk dat het belangrijk is dat het Europees parlement misschien toch wel wat meer inzage krijgt in wat INTCEN doet, want nu is het zo dat maar vijf Europarlementsleden voor een stukje toegang krijgen tot de rapporten van INTCEN. Maar dan enkel via mondelinge briefing. Ze mogen de documenten zelf niet raadplegen. Dus meer controle gewenst? Antwoord: Ja.

Herbeluister Nieuwe Feiten.

Lees het dossier over de 007-dimensie van Europa begin maart in MO*magazine.