‘Moslims willen gelijke rechten voor vrouwen -maar ze willen die zelf vorm geven’

Wat denken moslims eigenlijk en wat is de essentie van de islam? Om een antwoord te vinden op die prangende vragen zond Vlaanderen Jan Leyers uit als onze verkenner in de barre gebieden ten zuiden van Cordoba. Het tv- en boekverslag van zijn Weg naar Mekka kreeg van op bijna alle banken applaus -behalve van de betrokken moslims zelf. Die afwijzing zorgde dan weer voor dubbel enthousiasme bij mensen als Johan Sanctorum, die moslims niet lijken te vertrouwen als het om hun eigen godsdienst gaat. (Lees een bespreking van De islam in Europa: dialoog of clash, samengesteld door Johan Sanctorum).
Het Amerikaanse onderzoeksbureau Gallup en de even Amerikaanse islamkenners John L. Esposito en Dalia Mogahed vonden dat het de hoogste tijd werd om de moslims zelf te laten antwoorden op de vraag waarin ze geloven en hoe ze dat geloof vormgeven in hun dagelijkse leven en hun politieke denken en handelen. Daarvoor organiseerden ze een onderzoek waarbij 50.000 moslims in meer dan 35 landen tijdens langdurige interviews ondervraagd werden met een vaste vragenlijst. De resultaten van dat gigantische onderzoek werden onlangs in het Nederlands gepubliceerd en zijn fascinerend -niet omdat ze verontrustend zijn, maar omdat ze zichtbaar maken hoezeer de dromen, verwachtingen en onzekerheden van moslims lijken op die van christenen of geseculariseerde westerlingen.
Terwijl Vlaamse kranten, naar aanleiding van de bijdrage van Geert Van Istendaels bijdrage aan De islam in Europa, kolommen aan de lopende meter vrijmaakten voor het schijndebat over de hoofddoek, ging het grootste opinie-onderzoek ooit naar de mening van moslims onopgemerkt voorbij. MO* sprak in Tilburg met John L. Esposito over de vragen: wat denken moslims eigenlijk en wat is de essentie van de islam?
U benadrukt het belang dat moslims overal ter wereld hechten aan democratie. Welk beeld van democratie hebben ze dan, wat willen ze realiseren, en hoe?
John L. Esposito: Moslims zullen eerder bewondering uitspreken voor democratisering dan voor democratie an sich, omdat ze dan al snel denken dat verwezen wordt naar westerse democratie of maatschappijmodellen. Maar politieke participatie, de rechtsstaat, vrijheid van meningsuiting, daar hebben ze allerminst een probleem mee. Ze willen een samenleving die transparanter is en een overheid die zich meer verantwoordt tegenover haar burgers. Daarnaast beklemtonen ze het belang van religieuze waarden voor hun leven. En er is een heel breed spectrum van wat de impact is van die religieuze waarden op hun politieke visie, net zoals je heel veel verschillen vindt onder christelijke Amerikanen.
Heeft er zich, binnen dat brede spectrum aan meningen, niet een verschuiving voorgedaan naar rechts? Van sharia als een bron voor rechtspraak naar sharia als de enige aanvaardbare bron, bijvoorbeeld?
John L. Esposito: Dat hangt er af van het land dat je bekijkt. In veel islamitische landen komen mensen terug van de secularisatie -omdat die niet opgeleverd heeft wat ze beloofd had. En die beweging is niet beperkt tot de islamitische wereld. Je vindt dat bij hindoenationalisten in India, bij christelijk recht in de VS… Betekent dat dat de sharia overal aan een opgang bezig is om de politiek en de rechtsspraak te beheersen? Niet noodzakelijk. Kijk naar Turkije, daar zijn de politieke krachten die zich eerst profileerden als radicaal islamistisch nu omgevormd tot een moslim-democratische beweging die zich situeert in een pluralistische samenleving. De grote uitdaging voor morgen is dat er modellen uitgewerkt moeten worden die tonen hoe een samenleving trouw kan blijven aan haar islamitische roots en tegelijk kan ontwikkelen en individuele vrijheid kan vergroten. In de hele islamitische wereld zijn activisten met die vraag aan de slag.
En winnen of verliezen die activisten terrein?
John L. Esposito: Hangt er weer vanaf waar. Als Anwar Ibrahim straks premier wordt van Maleisië, dan heb je meteen iemand die uit een islamistische achtergrond komt, via een steile klim in de mainstreampolitiek en een harde val, tot zijn huidige positie gekomen is: sterk verankerd in zijn islamitische identiteit, maar tegelijk onverkort pluralistisch. Dat laat hem toe een coalitie met hindoes en christenen uit te bouwen. In een land als Pakistan staan we dan weer voor nog grote problemen.
Uit uw onderzoek blijkt dat het grootste probleem in de relatie met het Westen ligt in het westers interventionisme. Daarnaast is er de wijdverbreide me ning dat het Westen in moreel verval is.
John L. Esposito: Dat laatste is trouwens niet alleen een mening onder moslims. Conservatieven vinden elkaar daarin over de religieuze grenzen heen. De belangrijkste vraag is: vinden moslims dat het Westen moet veranderen om de relatie tussen Oost en West te herstellen? Het antwoord daarop is: neen, zij vragen ons niet om te veranderen. Omgekeerd is dat wel het geval. “Wij” vinden dat “zij” eerst anders moeten omgaan met vrouwen, vooraleer we tot betere wederzjidse verhoudingen kunnen komen.
Doet u niet uw overdreven best om gelijkenissen te vinden tussen het Westen en de islamitische wereld?
John L. Esposito: De Gallup Poll was niet op zoek naar wat moslims gemeen hebben met het Westen. Het vertrekpunt was eerder: hoe kunnen we erachter komen waarom ze ons haten en willen vernietigen. Het resultaat ging echter veel meer in de richting van herkenning en gelijkenissen dan verwacht. En de gelijkenissen tussen gewone moslims en gewone Amerikanen zijn veel groter dan met gewone Europeanen, die veel meer getekend zijn door de secularisatie. Kijk maar naar de cijfers op de vraag of godsdienst een belangrijke rol speelt in het dagelijks leven van de respondenten. Ik ben er wel van overtuigd dat de kloof tussen geseculariseerde Europeanen en moslims ook een stuk kleiner zou kunnen, als de verdedigers van het pluralisme wat wat meer ruimte zouden nemen om humanisme te omschrijven. Wie bijvoorbeeld zegt dat je maar een humanist kan zijn als je voor de vollen honderd procent rechten voor holebi’s omarmt, sluit niet alleen de meeste moslims uit, maar ook heel veel katholieken en andere diepgelovige mensen. Het probleem tussen Europa en de islamitische wereld is in zekere zin ook een probleem tussen extremen: fundamentalistische secularisten aan de ene kant, fundamentalistische islamisten aan de andere kant. Het zijn met andere woorden niet alleen de moslims die hun  positie en omgang met de pluralistische wereld moeten herdenken, dat is ook een opdracht voor het Westen dat nog steeds moeite schijnt te hebben met het aanvaarden van religie als een positieve kracht. Wij moeten ons pluralisme herdefiniëren.
Ruimte creëren voor religieuze motivatie is volgens u dus geen stap terug in de geschiedenis, maar een stap vooruit in een nieuw samengestelde toekomst?
John L. Esposito: Inderdaad. Als op een nieuwe manier toekomst wil maken, moet je vertrekken van de nieuw ontstane context. De fout die sommige mensen maken, is dat ze blijven denken in de categorieën van het verleden en daarmee antwoorden formuleren op de uitdagingen van de toekomst. Een volwassen maatschappelijke positie vraagt dat je rekening houdt met de hele context en de brede waaier aan thema’s, in plaats van gebiologeerd te zijn door een enkel thema als bijvoorbeeld abortus.
Hoe beelden uw respondenten zich een betere relatie met het Westen in?
John L. Esposito: Dat is vrij duidelijk. Enerzijds willen mensen een beleid van coexistentie en respect, van samenwerking en economische ontwikkeling ook. Wat ze niet willen, is nog duidelijker: ze willen geen westers beleid dat probeert te domineren, zaken op te leggen, in hun naam de proioriteiten vast te leggen… Ze hebben er dus geen probleem mee als het Westen helpt bij politieke ontwikkeling, onderwijs of ontwikkeling van vrouwen; het probleem ontstaat wel zodra westerse regeringen of ngo’s arriveren met voorgekookte modellen die zonder meer toegepast moeten worden. Er is bijvoorbeeld grote steun voor gelijke rechten voor vrouwen, maar zij willen zélf bepalen wat die gelijke rechten inhouden en hoe ze vorm moeten krijgen. Vrouwenorganisaties in de islamitische wereld verwelkomen westerse vrouwenorganisaties als ze komen helpen en steunen, maar ze verwerpen hen als ze komen dicteren. Hetzelfde geldt op politiek vlak. Mensen willen democratie, maar ze willen dan ook met hun stemrecht doen wat ze zelf willen, niet per se wat de westerse landen of ngo’s verwachten. Dat verklaart ook de enorme frustratie in de islamitische wereld over de houding die het Westen aannam tegenover de verkiezingsoverwinning van Hamas. Het is een kwestie van respect en gelijkwaardigheid…
… in een ongelijke wereld?
John L. Esposito: In een ongelijke wereld, inderdaad. Dat is toch de hele uitdaging van de globalisering, niet? Rijke en machtige spelers moeten binnen de realiteit van globalisering een manier vinden om recht te doen aan de armen en de machtelozen, willen ze vermijden dat er een onafwendbare botsing komt. De meeste mensen in de moslimwereld zien trouwens dat de huidige ongelijkheid ook geproduceerd wordt door hun autoritaire heersers -maar ze zien ook dat de dominante spelers in de wereld die heersers ondersteunen.
Uit het onderzoek blijkt ook het belang dat mensen hechten aan kennis en het leren van de eigen religieuze traditie. Dat versterkt de positie van de religieuze leiders, niet?
John L. Esposito: Op het eerste gezicht wel. Maar heel vaak worden de leiders in islamitische landen gezien als heel nauw verbonden met de dominante machten in hun eigen land en in de wereld, en dat ondergraaft hun positie, ook als ze zich presenteren als religieuze leiders. Maar tegelijk vind er een wereldwijde religieuze heropstanding plaats, waardoor met name islam in toenemende mate ook een element wordt in internationale relaties. Beleidsmakers en diplomaten moeten hun kennis van de religie dus aanscherpen om geen politieke fouten te maken. Het betekent ook dat de opiniemakers in het Westen moeten afstappen van hun klassieke definitie van secularisering en rationaliteit, die gezien worden als in evidente tegenstelling tot religie. Tegelijk zie je in landen als Iran dat mensen erg cynisch worden over hun religieuze leiders zodra die echt concrete politieke macht verwerven en uitoefenen.
Het onderzoek toont aan dat er een heel brede, laterale spreiding van autoriteit is in de islam. Tegelijk is er een diepe kloof tussen soenni en shi’a, waarbij het voor veel soenni’s moeilijk is om over sjiieten te spreken als moslims. Hoe diep is het geloof in de pluraliteit van waarheid dan nog?
John L. Esposito: Mensen voelen zich in elk geval vrij om de moefti te volgen die hen het meest ligt. Maar de vrijheid die mensen genieten binnen hun traditie blijkt samen te gaan met een variërende graad van onverdraagzaamheid tegenover andere tradities, ook als die zich tot hetzelfde geloof rekenen. En dan gaat het niet alleen om de tegenstelling soenni - shi’a, maar ook tussen volksreligie en salafisten bijvoorbeeld.
Het onderzoek geeft een snapshot, maar om de positie van islam in de samenleving en de wereld juist te situeren is het belangrijk om de verschuivingen in de tijd te kennen, niet?
John L. Esposito: Uiteraard. Maar evoluties in de tijd kan je in een onderzoek niet weergeven zonder inhoud te induceren (of je moet longitudinaal onderzoek doen). Maar er zijn inderdaad een heleboel historische verschuivingen die van belang zijn voor het onderwerp. Zo is er de frustratie van mensen met de seculiere of nationalistische programma’s en bewegingen van na de onafhankelijkheid. Anderzijds is er een vrij hoog oplopend debat binnen de gemeenschap van moslimgelovigen over de noodzaak om de vormen van gelovig-zijn te hervormen, juist met het oog op het hervormen van de samenleving die ervaren wordt als ontoereikend. Binnen dat debat wordt de hoge toon gevoerd door conservatieve stemmen en -in toenemende mate- telepredikanten, die hun inspiratie voor een groot deel haalden bij de oerconservatieve televangelisten in de VS, met hun massale aanhang.
Zelf stel ik vast dat “progressieve” en “conservatieve” hervormers binnen de islam het over één zaak eens lijken te zijn, namelijk dat de islambeleving gedeculturaliseerd moet worden. Het lijkt op een machtsgreep van de gestudeerde, stedelijke elite tegen de volkse plattelandsgelovigen die eerder een beroep doen op overlevering en syncretistische symboliek dan op tekst en exegese.
John L. Esposito: Dat is inderdaad een correcte vaststelling. De aantrekkingskracht van het salafisme  -de ultieme poging tot zogenaamd deculturaliseren- wordt bovendien vergroot door de culturele otnworteling van de miljoenen moslimmigranten in Europa, of zelfs de mensen die van het platteland naar de stad trekken. Vooral in Europa leidt dat tot een enorm gevecht om identiteit, want de jongeren voelen zich niet thuis in de traditionele cultuur van hun gemigreerde ouders, maar ze passen ook niet in de cultuur van hun nieuwe omgeving. De uitweg uit dat conflict ligt voor velen in een vlucht in het verhoopt niet-cultureel geloof -dat dus ook een ander geloof is dan dat van hun ouders, die zich organiseerden rond “nationale” moskeeën. Bij salafistische jongeren telt het niet meer of de broeder Turks, Marokkaans of bekeerde Europeaan is, het gaat om een uitgebeend geloof waarin nationaliteiten en culturele tradities allemaal verworpen worden ten voordele van wat de leiders voorstellen als essentieel en voorafgaand aan traditie.
De aantrekkingskracht van de salafisten is veel breder dan de smalle groep geradicaliseerden die begrip opbrengen voor of zelfs sympathiseren met terrorisme. De idee van een pure islam als opstap voor een betere samenleving heeft een heel breed appeal, toch?
John L. Esposito: De aantrekkingskracht van een zuivere islam, gebaseerd op de heilige teksten, is heel breed. Maar dat valt niet samen met het salafisme. Ook hervormers die juist een meer liberale geloofsbeleving in de moderne wereld voorstaan, bewandelen die weg. Voor hen geldt dat alles wat niet letterlijk in de teksten staat, in te vullen is door de huidige gemeenschap of individuele gelovige.
De transformatie van hervormer naar geradicaliseerde jihadi hangt meestal vast aan de concrete repressie van de gewone, in oorsprong gematige hervormers. Sayyid Qutb, de grote Egyptische hervormer en voortrekker van de Moslimboerderschap, is bijvoorbeeld geradicaliseerd door zijn jaren in de gevangenis en de martelingen die hij onderging. Aangezien de overheid gewone hervormingen ervaart als een bedreiging van de maatschappelijke status quo, blijft voor de hervormers alleen de gewapende, ondergrondse strijd over als alternatief.
Geeft het onderzoek ook inzicht in het belang van spiritualiteit voor de maatschappelijke positie die moslims innemen?
John L. Esposito: Hele grote meerderheden geven in elk geval aan dat islam een heel belangrijke factor is om hun leven zin te geven én om hun maatschappijen te ontwikkelen. Dit vertaalt zich dan ook in de sterke vraag van moslims om hun religieuze overtuigingen terug te vinden in de manier waarop de samenleving georganiseerd wordt. Al wordt die vraag dan vaak vormgegeven als regeltjes en wetten, do’s en dont’s, in plaats van in een mystieke weg naar een verdraagzame en rechtvaardige wereld.