Rusland en China: de draak is niet langer het kleine broertje

‘Goed nieuws’. Dat is de letterlijke vertaling van Blagoveschensk, een grensstad met 200.000 inwoners in het Verre Oosten van Rusland. Gezien haar strategische positie was “Blago” tijdens de Koude Oorlog verboden terrein voor buitenlanders. De afstand tot China? Amper 800 meter, de natuurlijke grens wordt gevormd door de Amoer-rivier. Aan de andere kant van de oever: de Chinese stad Heihe.

In Sovjettijden, toen Rusland nog de ‘grote broer’ van China werd genoemd, trokken Chinese jongetjes hun broek naar beneden als ze Russen in een bootje zagen voorbijvaren. De toiletten op de oever waren naar Blago gericht, zonder muren welteverstaan. Maar die tijden zijn intussen lang vervlogen. China en Rusland onderhouden vandaag vriendschappelijke relaties. En zo is er wel meer veranderd. Op de eens lege oever aan de Chinese zijde van de Amoer is op amper twintig jaar een volledige skyline verschenen van aaneengeregen wolkenkrabbers, de ene al hoger dan de andere.

Terwijl de avondschemering gaandeweg neerdaalt over de 3645-kilometer lange grens tussen Rusland en China, slentert Sergey Olontsev met zijn verloofde over de pas aangelegde wandelboulevard langs de Amoer. Olontsev schreef een doctoraat over de relatie tussen Chinese en Russische bedrijven in de grensregio. ‘Langs de oever van de Amoer zie je heel goed de snelheid van de Chinese economische ontwikkeling’, zegt Olontsev. ‘Pas in 1992 kreeg Heihe de status van een stad. Daarvoor was het gewoon een dorp. En nu kan je zien hoe ontwikkeld het is: er wonen intussen 150.000 mensen in het centrum en twee miljoen in de buitenwijken. De snelheid waarmee Heihe zich ontwikkelt, is vergelijkbaar met die van andere Chinese steden. Waar haar grenspositie aanvankelijk nodig was als aanzet om te ontwikkelen, heeft Heihe intussen alle capaciteit om dat autonoom te doen –gericht op de binnenlandse Chinese vraag en dus los van handel met Rusland.’

Accentloos Russisch

Blago ligt in de Amoerregio, een regio met 800.000 inwoners en ’s winters temperaturen tot min dertig graden. Het voorbije decennium is een vijfde van de bevolking er weggetrokken, op zoek naar betere levensomstandigheden. Aan de andere kant van de grens telt de Chinese noordelijke Heilong Jiang-provincie bijna veertig miljoen inwoners.

China mag dan al vlakbij zijn, in het straatbeeld van Blagoveschensk zijn maar weinig Chinezen te zien. Toch zijn ze er. Volgens de officiële statistieken wonen vandaag 23.000 Chinezen in de Armoerregio, de helft daarvan in Blago. De Chinezen vullen er als goedkope werkkrachten het tekort aan arbeiders op in de landbouw- en bouwsector. Chinese ondernemers baten ook een baksteenfabriek en brouwerij uit in de buurt en hebben een aantal winkelcentra in handen. Volgens Russische media hebben Chinese investeerders in 2010 twee miljard euro in het Verre Oosten gepompt, drie keer zoveel als de Russische overheid hier investeerde. Ook het hoogste gebouw van Blago, hotel Asia (aan de receptie geven klokken de lokale tijd in Moskou en Peking aan), is in handen van een steenrijke Chinese ondernemer. Zijn bedrijf, Hoa Fu, baat tevens het winkelcentrum uit aan de andere kant van de rivier.

Twee blokken voorbij hotel Asia slijten Chinese handelaars goedkope spullen –voornamelijk textiel en schoeisel– op de lokale Chinese markt. ‘Een vijftal jaar geleden waren er veel meer Chinese handelaars op de markt, maar Moskou heeft de Chinese arbeidsmigratie aan banden gelegd. Sommige Russen zijn bang dat de Chinezen hier het gebied gaan bezetten, gezien het Verre Oosten niet zo dichtbevolkt is. Gelukkig denkt enkel een minderheid zo’, zegt Zhao Xin (23). De Chinese studente kwam tien jaar geleden naar Blago, haar vader achterna, die hier als vertaler in de landbouwsector werkte. Haar Russisch is nagenoeg accentloos, aan het Russische eten is ze al lang gewend (‘uitgezonderd het rauwe vlees’), en nu en dan gaat ze met medestudenten naar de banja, de Russische sauna. Ze voelt zich goed in Rusland, zegt ze. Maar net zo goed luistert Zhao Xin hier naar Chinese radio, en ze gaat ook eens per jaar op vakantie in China.

‘Sociale voorzieningen zoals medische diensten zijn hier beter dan in China, gezien de bevolking veel kleiner is’, zegt Zhao Xin. ‘Oudere mensen krijgen gratis gezondheidszorg, in China niet. In Rusland mogen gepensioneerden gratis het openbaar vervoer gebruiken. Ook het onderwijs is momenteel nog beter in Rusland. In China is het leven dan weer goedkoper. Met hetzelfde maandloon kun je in China veel meer kopen.’ Het gemiddeld salaris in haar thuisstad Harbin –de hoofdstad van provincie Heilong Jiang waar Heihe toe behoort– bedraagt volgens Zhao Xin zowat 4000 renminbi (500 euro), zowat hetzelfde als in Blago. Zhao Xin: ‘In steden als Sjanghai is dat nog eens drie keer zoveel.’

Gokhoofdstad

In het kantoor van professor Lyudmila Ponkratova hangen tientallen ingekaderde foto’s van studenten op uitwisseling of stage in China. Ze is hoofd van het subdepartement Internationale Economie aan de Amoer Staatuniversiteit. Een van de hoekstenen van de samenwerking tussen Rusland en China, zegt Pontkratova, is het Verdrag van Goed Nabuurschap, Vriendschap en Samenwerking uit 2001. En dat werpt na tien jaar vruchten af. Vandaag is de bilaterale handel tussen beide landen goed voor vijftig miljard euro, zeven keer zoveel als in 2000. Pontkratova: ‘Bedoeling is om dat tegen 2015 op te drijven tot 75 miljard euro, en tot 150 miljard euro in 2020. Als de huidige trend aanhoudt, zijn die schattingen realistisch.’

Rusland voert voornamelijk grondstoffen uit naar China, goed voor bijna zestig procent van de volledige export. Vervolgens ook metalen (tien procent), hout (acht procent), producten uit de chemische industrie, voedsel en een klein aandeel machines (voor de elektriciteitsector en de militaire industrie). China voert dan weer machines en toestellen uit naar Rusland (veertig procent), en uiteraard allerhande consumptiegoederen. Pontkratova: ‘Schoenen, speelgoed, televisies, iPods, maar ook pakweg meubels –gemaakt van Russisch hout.’

‘Als je China en Rusland vergelijkt in termen van inkomen per hoofd, dan loopt Rusland nog altijd voorop’, zegt Olga Vasilyeva, professor Internationale Economie en collega van Pontkratova. ‘Maar eigenlijk moet je niet de landen, maar regio’s binnen de landen vergelijken. Het westen van China en het oosten van Rusland zijn arm. Maar steden als Sjanghai, Beijing of Moskou, dat is een ander verhaal.’

De economische uitdagingen van het Verre Oosten kent Vasilyeva maar al te goed. ‘De bevolkingsdichtheid in deze regio is erg laag, waardoor je niet de voordelen van schaaleconomie hebt. Bovendien is de infrastructuur erg belabberd. Als je hier productie wil opzetten, moet je dus vanaf nul beginnen.’ Oplossing: investeringen. Vasilyeva: ‘Maar om investeerders aan te trekken, moet je hen kunnen garanderen dat hun eigendomsrechten beschermd zullen worden. En dat is een probleem –in heel Rusland overigens.’ Toch gelooft Vasilyeva dat de Amoerregio toekomst heeft. ‘Met name als transporthub. Als we onze economie willen diversifiëren en niet enkel afhankelijk zijn van gas en olie, dan kan dat een spoor zijn. Punt is dat we een ander groeimodel nodig hebben. Maar ons politieke systeem laat die ontwikkeling niet toe, het fnuikt mensen die initiatief willen nemen. Elke poging om van onderuit te groeien, wordt tegengewerkt.’

Vasilyeva toont zich erg kritisch over beleid van Moskou vis-à-vis de Amoerregio. ‘Een paar jaar geleden was Blago een gokhoofdstad, Blago-Vegas werd het hier genoemd. Chinezen zakten voor een paar dagen naar hier af om te gokken. Maar vervolgens veranderde Moskou het beleid en schafte alle casino’s in deze regio af. De Russische overheid argumenteerde dat het nodig was om de Russen van het gokken weg te houden, maar voor ons ging een exportindustrie verloren.’

Nergens in Rusland is de steun voor Verenigd Rusland –de partij van premier Poetin en president Medvedev– zo laag als in de Amoerregio, zegt Vasilyeva. ‘Maar of dàt binnenkort ook in de verkiezingen zal blijken, dat is dan weer een andere vraag.’

Boormachines en vibrators

Ellebogenwerk. Voor de Russische douanecontrole op de oever van de Amoer duwen en trekken een 150-tal Russen zich een weg naar de ambtenaar aan de balie. Des te ouder de baboesjka’s, des te kraniger de pogingen om zich als eerste door de menigte te wringen. Iedereen wil zo snel mogelijk een plaatsje op de boot naar de Chinese grensstad Heihe. Een visum voor China hebben de Russen –muts op, dikke winterjas aan– niet nodig, gezien Blago met een deel van Heihe een vrijhandelszone vormt. De meesten maken de overtocht om Made in China-spullen in te slaan, voor “persoonlijk gebruik”. Lees: om in Rusland te verkopen.

‘Ik ga als toerist naar Heihe’, zegt Sergey (23), terwijl de boot naar China geruisloos loskomt van de kade. De jonge Rus werkt als bewaker en klust bij door spullen uit China te importeren. ‘Voor persoonlijk gebruik mag je twee zakken van twaalf kilo mee terugnemen naar Rusland. Ik koop bijvoorbeeld een iPhone in China voor 4000 renminbi (500 euro) en verkoop die in Rusland voor 30.000 roebel (650 euro). Een namaak-iPhone kost in Heihe dan weer 400 renminbi (50 euro).’ Volgens Sergey gaan zowat alle Russen op deze boot inkopen doen in China, om de handelswaar vervolgens in Rusland te slijten. ‘Niet op de markt maar van hand tot hand.’

Kraaknette boulevards, blinkende wolkenkrabbers, in Heihe oogt alles spiksplinternieuw. Blago, aan de andere kant van de rivier, ziet er plots somber en monotoon uit. Vlakbij de Chinese douane staat een enorm winkelcentrum met drie verdiepingen, kleine gangetjes en tl-licht. Overal lichtreclames en naambordjes in Chinese én Cyrillische karakters. Echt alles kun je hier inslaan: namaak Kipling-rugzakken en Adidas-schoenen, visgerief en gitaren, camera’s en gekopieerde dvd’s, qwerty-laptops en ananasthee, boormachines en vibrators, Russische (!) matrijoshka-poppetjes, een levensgroot beeld van Mao Zedong, samoeraizwaarden, autobumpers… De verkopers spreken passanten aan met ‘droega’, een verbastering van het Russische ‘droek’ (vriend). Betalen kan in renminbi of roebels. Afdingen is de boodschap.

In de hovercraft terug naar Blago is net genoeg plaats voor tien personen. Grote plastic draagtassen met spullen vol Chinese makelij staan tot de nok gestapeld. Een pluchen teddybeer van wel anderhalve meter verspert de deur. De oversteek naar Blago duurt amper twee minuten. Gepakt en gezakt passeren de Russen probleemloos de douane langs het bordje Nothing to declare. Belastinginkomsten voor Rusland: zero. Enkel China wint bij deze handel. Dat Chinezen uit Heihe wél een visum nodig hebben voor Blago, doet er even niet toe.

Toyota-wereld

De taxirit van de luchthaven naar het centrum van Vladivostok duurt al even lang als de vlucht vanuit Blago. Vladivostok is dan ook één grote bouwwerf. Overal wegenwerken en enorme verkeersopstoppingen. De stad bereidt zich volop voor op de APEC-top van 2012, een belangrijke samenkomst van 21 landen langs de Stille Oceaan.

Twee megalomane projecten moeten tegen het begin van de APEC-top afgerond zijn: een kabelbrug boven de Gouden Hoornbaai (prijskaartje: achttien miljard roebel –bijna 500 miljoen euro) en een die het vasteland verbindt met het Russeneiland, waar de top zal plaatsvinden (kostprijs: nog eens dubbel zoveel). De bruggen-in-aanbouw zijn hét nieuwe handelsmerk van Vladivostok.

Yuri Tyunyagin (29) is als ingenieur betrokken bij de constructie van de brug naar het Russeneiland. ‘De pijlers zijn maar liefst 320 meter hoog, de brug wordt 1920 meter lang. Het gaat om de grootste kabelbrug ter wereld. De Russische overheid wil aan de Chinezen, Koreanen en Japanners laten zien: “Wij hebben het geld om dit soort bruggen te bouwen. We zijn hier en we laten deze stad niet achter.”’ Het Kremlin ligt immers ver weg. Met de legendarische Transsiberische spoorweg doe je een week over het traject van 9288 kilometer. Wanneer Moskou gaat slapen, ontwaakt Vladivostok. Tyunyagin, die in Moskou woont, voelt zich in Vladivostok in een andere wereld. ‘Wat me meteen opviel hier in het Verre Oosten, is dat ze nog altijd briefjes van tien roebel gebruiken. Die zie je bijna nergens meer, in Moskou zijn ze al lang vervangen door muntstukken. Ook de Aziatische invloeden zijn onmiskenbaar hier, zowel in de automaten met Aziatische sapjes als in het verkeer. Vladivostok is een Toyota-wereld.’

Jarenlang vormde de import van tweedehands wagens uit Japan –stuur aan de rechterkant– een belangrijke bron van inkomsten voor Vladivostok. Toen Moskou onlangs de importtaksen op buitenlandse wagens drastisch verhoogde om de eigen auto-industrie te promoten, leidde dat hier tot hevige straatprotesten. Vanuit Moskou werd speciaal oproerpolitie overgevlogen om de menigte te kalmeren. Het is maar een van de redenen waarom Poetin en Medvedev hier zelfs in het openbaar ‘zakkenvullers’ en ‘idioten’ worden genoemd.

Net als Blago was ook Vladivostok (letterlijk: ‘Overheers het oosten’) tijdens de Koude Oorlog een gesloten stad. Lees: verboden terrein voor buitenlanders. Zelfs Russen moesten speciaal toelating vragen om Vladivostok te bezoeken. De reden? De strategische locatie van de havenstad én de aanwezigheid van de Stille Oceaanvloot van de Russische marine. Vandaag liggen de militaire schepen er nog steeds aangemeerd. Met wat geluk zie je zelfs een dieselonderzeeër de haven uitvaren.

Toen de Sovjets in 1922 het Verre Oosten bereikten, werden alle buitenlandse bedrijven op de haven van Vladivostok genationaliseerd. Enkel Sovjetschepen mochten nog aanleggen in de haven. De ministeries van Transport en Visserij in Moskou voerden in Vladivostok het hoge woord. Na de implosie van de Sovjetunie, nu twintig jaar geleden, ging de haven opnieuw open voor buitenlandse spelers. In 2010 was de handel tussen Vladivostok en China goed voor twee miljard euro.

Niet zo pikant als in China

Aan het monument voor de strijders van de Sovjetmacht, op het centrale Revolutieplein

voor de haven, delen communisten gratis kranten uit. Baboesjka’s verkopen verse groenten op de zaterdagmarkt. Plots wordt het geroezemoes van de marktkramers overstemd door de Last Post, die over de baai galmt. Ook in de moderne winkelcentra is het een voortdurend komen en gaan van passanten. Opvallend: net als in Blago zie je in Vladivostok vrijwel géén Chinezen in het straatbeeld. Daarvoor moet je naar de Chinese markt, een kwartier buiten het centrum. Die gaat elke ochtend om tien uur van start en is erg populair onder Russen.

De marktplaats ziet eruit zoals heel wat markten in voormalige Sovjetrepublieken: plastic tentzeiltjes en barakken op een grauw, wat industrieel aandoend terrein. Een jonge Chinese twintiger afkomstig uit de Chinese grensstad Kuntchung vult rekken met schoendozen aan. Hij heet Lian maar stelt zich voor als Sergey, dat bekt hier vlotter. Sinds een goed jaar woont en werkt hij in Vladivostok. Lian: ‘Ik ben jong en wilde een ander land leren kennen. Mij is het om de ervaring te doen. In China zou ik ongeveer evenveel verdienen als hier in Rusland, al hebben de Russen over het algemeen wel een beter salaris.’ Het gemiddelde maandloon in Vladivostok bedraagt zo’n 10.000 tot 15.000 roebel (250-375 euro). De situatie van Chinezen in Vladivostok omschrijft Lian als normalne, goed. ‘We werken en spenderen geen geld aan uitgaan of andere onbelangrijke dingen.’

Roze tl-lampen, goudkleurig behangpapier, blinkende vloertegels, kitscherige spiegelzuilen. Boven Lians winkeltje baat een Chinese dame de New Century uit, een restaurant-annex-karaokebar. Op de menukaart staan Chinese gerechten, ‘maar niet zo pikant als in China’. Terwijl jonge Chinese diensters in piekfijn uniform de bestekken klaarleggen voor het middagmaal, nipt Galina (54) van haar groene thee. Galina slijt zelf ook wat spullen op de markt en organiseert af en toe toeristische uitstappen naar Chinese grenssteden. Galina: ‘Ik verwacht dat de relaties met China in de toekomst nog gaan verbeteren. We hebben elkaar nodig. Wij “voeden” hen: China geeft ons spullen, wij geven hen geld. Zonder Rusland zou China al zijn koopwaar niet kwijtraken.’

Het gele gevaar

Volgens Vladimir Saprykin, hoofd internationale relaties van de stad Vladivostok, wonen er vandaag 25.000 Chinezen in zijn stad van 800.000 inwoners. Saprykin: ‘Ze werken vooral in de bouw, handel en landbouw. Opmerkelijk is dat er maar heel weinig gemengde huwelijken plaatsvinden, slechts een handvol per jaar. De Chinezen komen naar hier om te werken en keren daarna terug naar hun land.’ Dat naast-mekaar-door-leven is alvast niet weerspiegeld in het stadsweefsel. ‘We hebben hier géén Chinatown waar iedereen samenhokt. De Chinezen wonen verspreid over de stad, meestal dicht bij hun werkplek.’

In de negentiende eeuw was er in Vladivostok wél een Chinees kwartier. In het historische Arseniev-museum is zelfs een volledige hal gewijd aan de toenmalige Chinese Miljonka-wijk. ‘De Chinezen werkten toen als straatventers, kappers, schoenmakers… Ze hadden zelfs een eigen theater’, zegt museumdirecteur Viktor Shalay. ‘Maar in 1930 zwierde Stalin de Chinezen buiten. Hij wilde in dit territorium géén buitenlandse invloed of spionage. Pas vanaf 1992, toen de poorten van Vladivostok opnieuw opengingen voor buitenlanders, begonnen de Chinezen terug te keren.’

Over een massale influx van Chinezen in Rusland maakt Chalay zich geen zorgen. ‘De bevolking van het noorden van China is altijd al groter geweest dan die van het Russische Verre Oosten. Al in de negentiende eeuw onderzochten wetenschappers het risico van dat demografisch onevenwicht.’ China en Rusland hebben een lange geschiedenis van wederzijdse betrekkingen, benadrukt de museumdirecteur. En in die geschiedenis was er meer plaats voor vriendschap dan voor conflict.’

Onderschat de Chinezen toch maar niet, zegt professor Andrei Aleksandrov, historicus aan de Federale Universiteit van het Verre Oosten. Aleksandrov: ‘Het behoort niet tot de Chinese traditie om rechtstreeks andere landen binnen te vallen. Maar er is een Chinees spreekwoord dat zegt: “Eet het land van je buren zoals een worm de bladeren van een boom eet.” Stap voor stap. De relaties tussen China en Rusland zijn maar vierhonderd jaar oud; het vormen van de Chinese identiteit duurde meer dan vijfduizend jaar. De Chinezen kunnen wachten. Langzaam maar zeker rukken ze op. Geef ze nog honderd of tweehonderd jaar.’

Bekijk ook de videoreportage die Kristof Clerix maakte in Blagoveschensk en Heide en lees de blog die Kristof bijhield tijdens zijn verlblijf in het oosten van Rusland.