Dossier: 

Rusland: Het lege land

Als Dmitri Medvedev op 2 maart tot president van Rusland verkozen wordt, staat hij voor een enorme demografische uitdaging. Het grootste land ter wereld telt vandaag nog maar 142 miljoen inwoners, zes miljoen minder dan vijftien jaar geleden. Als die trend zich voortzet, kunnen de economische groei en nationale veiligheid in het gedrang komen. Kristof Clerix trok naar St. Petersburg, thuisstad van Poetin en Medvedev, en ging op zoek naar de oorzaken en oplossingen van de bevolkingscrisis.
  • Kristof Clerix Bevolkingscrisis in Rusland Kristof Clerix

In de provincie Ulyanovsk, de geboortestreek van kameraad Lenin, is 12 september uitgeroepen tot Dag van de Familie –door de Russen ook wel Dag van de Bevruchting genoemd. Sinds 2005 krijgen koppels die dag vrijaf om de liefde te bedrijven, een maatregel van gouverneur Sergei Morozov om de bevolkingscrisis aan te pakken. Wie precies negen maanden later –op de Russische nationale feestdag– ‘bevalt van een patriot’, kan geld, auto’s, videocamera’s, tv’s, koelkasten en andere prijzen winnen.
Victoria Kolmanova (25) en Julia Uverskaya (24) schieten in de lach als ze de anekdote over Ulyanovsk horen. ‘Patriottisme voel ik tijdens de Olympische Spelen, niet als het over baby’s gaat’, zegt Julia. ‘Je wordt mama omdat je dat wil, toch niet omdat de overheid je iets belooft?’ Nochtans werpt het initiatief van Ulyanovsk-gouverneur Sergei Morozov vruchten  af: sinds de start van de campagne is het geboortecijfer in Ulyanovsk langzaam aan het stijgen. Op 12 juni 2007 zijn 78 kinderen geboren, drie keer zoveel als het jaar daarvoor. ‘De overheid zou beter de omstandigheden voor jonge ouders verbeteren, het kindergeld optrekken bijvoorbeeld’, reageert Julia. ‘Mensen die het niet breed hebben, beginnen niet aan kinderen.’
Volgens het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties is dat inderdaad de belangrijkste reden voor het lage geboortecijfer in Rusland: kinderen kosten te veel geld. Een Russische vrouw krijgt gemiddeld 1,39 kinderen. Voor een stabiel bevolkingspeil is een gemiddelde van 2,1 nodig. Julia kent de cijfers over de demografische crisis. ‘Van op tv. Af en toe komt het probleem in het nieuws. Maar eerlijk gezegd: ik lig er niet wakker van.

Boksinstructeur


ruslandEen sneeuwtapijt bedekt de brede lanen, halfbevroren grachten en gerestaureerde pastelgevels van St. Petersburg. Bontkragen snellen voorbij, de uienkoepels van Orthodoxe kerken steken boven Ruslands tweede stad uit. Victoria’s woonblok ligt op een steenworp van metrohalte Dostojevskaja. Elke week gaat Julia er op bezoek. Toen Julia en Victoria vroeger samen in de klas zaten, spraken ze nauwelijks met mekaar. Maar sinds ze allebei moeder zijn geworden, werden ze hartsvriendinnen en delen ze lief en leed.
Victoria woont in een kommunalka, een appartement uit vervlogen Sovjettijden, waar ze met twee andere families een keuken en badkamer deelt. Ze betrekt een kamer van 21 vierkante meter, samen met haar zoontje Vladislav (2), de Dalmatiër Ljova en een aquarium met vissen. ‘Tijdens mijn zwangerschap gekocht om wat te ontspannen.’ Een vader is er niet. Victoria is het 1,5 jaar geleden bij haar man ­afgetrapt. Hij was drugsverslaafde. Vooral financieel is het moeilijk om als alleenstaande moeder het hoofd boven water te houden. Victoria -boksinstructeur van opleiding en een paar jaar geleden nog derde op het Russisch bokskampioenschap- moet zien rond te komen met 7000 roebel (één roebel is ongeveer één oude Belgische frank). Dat is haar salaris als leerkracht lichamelijke opvoeding. Victoria: ‘Daarvan gaat 2000 roebel naar algemene kosten in het appartement, en dan blijft er nog 5000 over om van te leven. Dat is nauwelijks mogelijk, ik moet echt een extra job vinden. Momenteel werk ik dertig uur per week als leerkracht, gelukkig kan Vladislav bij mij op school in de crèche blijven.’
Toen Vladislav geboren werd, kreeg Victoria van de overheid 8000 roebel cash, plus een “kinderkaart”, een soort kredietkaart met 15.000 roebel op, volledig aan de baby te besteden. Daarnaast is er het maandelijkse kindergeld: 1500 roebel tot 1,5 jaar oud; vervolgens tot drie jaar 400 roebel. ‘Daar ben je dus niets mee’, zegt Julia. ‘Voor kinderkleren geef je al snel 6000 roebel per maand uit, aan eten 4000 roebel. Als je arm bent, neem je geen kind. Ofwel word je alcoholieker. Zo zie ik het.’

Zwangerschapscursus


Julia, studente logopedie en gelukkig getrouwd, is in september 2005 mama geworden van Christina. Aan haar verblijf op de kraamafdeling houdt ze geen al te beste herinneringen over. Julia: ‘In Rusland heb je twee soorten materniteiten: de publieke en de private. Aangezien mijn man en ik niet veel geld hadden, waren we aangewezen op een publiek ziekenhuis in St. Petersburg. Vriendelijke dokters kom je daar zelden tegen. Het maakt hen allemaal niet uit, ze verdienen niet genoeg.’ Publieke ziekenhuizen hebben geen al te beste reputatie in Rusland. Zo lees je in de media verhalen over dokters die midden in een bevalling opstappen omdat hun shift erop zit. Op het bedlinnen van Julia’s kraambed zaten nog bloedvlekken van de vorige bevalling. Julia: ‘Als het gaat over gezondheidszorg, ben ik absoluut teleurgesteld in de overheid. In privéziekenhuizen is de situatie veel beter –geld lost alles op– maar publieke ziekenhuizen laten te wensen over. Een ander nadeel is dat je hier in St. Petersburg geen zwangerschapscursussen kunt volgen of workshops waarin ze je op het moederschap voorbereiden. Ik moest alles uit boeken halen.’
Vladislav rent door de kamer, Victoria glimlacht. ‘Mijn zoon maakt me gelukkig. Later wil ik nog een kind, liefst een meisje. Maar eerst een man vinden.’ Victoria’s grote droom is een eigen flat, want in kommunalka’s is er maar weinig plaats en privacy. ‘Sinds kort bestaat er een staatsprogramma dat appartementen toekent aan jonge gezinnen met baby’s. Maar je moet zelf ook met een minimumbedrag over de brug komen’, zegt Victoria, ‘en dat heb ik niet. Op dit moment kan de overheid mij niet helpen.’
Over Poetin zijn Victoria en Julia best te spreken. Victoria: ‘Niet dat ik in mijn leven veel verschil merk, maar in het algemeen is de situatie in Rusland onder Poetin wel verbeterd. Ik heb hem graag, vraag me niet waarom. Zijn voorgangers hebben er in ieder geval niets van gebakken.’ En ja, Victoria gaat zeker stemmen in maart. ‘Het is mijn plicht. Al denk ik wel dat alles op voorhand gepland is. Ik verwacht dat Medvedev veel goed zal doen voor Rusland, hij is tenslotte een vriend van Poetin. Die zal wel een oogje in het zeil houden.’

Spookdorpen


ruslandUitgestrekte sneeuwlandschappen glijden voorbij. De treinrit naar Luga, een stadje op 130 kilometer van St. Petersburg, duurt meer dan twee uur. In de houten treinwagons leuren venters met magazines, nagelvijltjes en Russische barbiepoppen. Achter de vuile ramen wisselen houten huisjes, datsja’s en enorme naaldbossen elkaar af als in een zwart-wit diavoorstelling. Dit is een heel ander Rusland dan St. Petersburg: rustiger, desolater. Terwijl zowat drie vierde van de Russische bevolking in steden woont, sterft het platteland langzaam uit. Rond het stadje Luga liggen 346 kleine dorpjes, meer dan twintig zijn door de jaren heen volledig verlaten. Volgens BBC News zijn er in Rusland maar liefst 13.000 van dat soort spookdorpen.
Op een steenworp van Luga ligt Zaklinje, een dorpje met om en bij de drieduizend inwoners. Tussen grote appartementsblokken in het centrum van Zaklinje staat het kleuterschooltje. De administratrice wil me best te woord staan, maar als ze hoort dat ik meer wil weten over het aantal inschrijvingen, wordt ze achterdochtig. ‘Ik weet helemaal niet of ik jou die cijfers wel mag geven’, zegt ze, als betroft het ‘s lands staatsgeheimen. Ze wil mijn perskaart zien en schrijft de persoonsgegevens uit mijn paspoort over ‘voor als dit gesprek consequenties zou hebben’. Maar uiteindelijk komt ze toch over de brug. ‘Voor 1991 zaten hier tweehonderd kinderen op school. Tegen 1995 was dat aantal gedaald tot tachtig, maar de laatste jaren zijn de inschrijvingen weer aan het stijgen. Momenteel hebben we honderd kinderen tussen een en zeven jaar. Bovendien staan nog eens zestig kleuters op een wachtlijst –het resultaat van een kleine babyboom in Zaklinje. De mensen hebben zich aangepast aan de situatie, het leven is verbeterd.’ De ingekaderde foto van de president op haar kast, met daarvoor een Russisch vlagje, verraadt haar sympathie voor het Kremlin. ‘Dankzij Poetin is er stabiliteit. Het is natuurlijk onmogelijk om alles op één jaar op te lossen, maar met de tijd komen we er wel. Het zal lang duren, maar Russen zijn een geduldig volk. Ik geloof rotsvast dat we hier op een dag een beter leven zullen hebben.’
Tegenover het kleuterschooltje woont de gepensioneerde Lubov Sokolova (57). ‘Tussen 1996 en 1998 is de hoop hier fel afgenomen’, zegt Lubov, terwijl ze in de keuken van haar appartementje thee inschenkt. ‘Ouders konden hun kinderen financieel niet meer helpen. In vergelijking met toen gaat het vandaag wel beter. Toch hebben jonge families financiële steun nodig. Toen onze generatie pas kinderen kreeg, hadden wij een stabiele job. Vandaag zijn er wel jobs, maar je weet niet hoe stabiel die zijn. De nieuwe president zou werk moeten maken van een sociaal programma, met aandacht voor gezondheidszorg, kinderen en werk.’ Voor Poetin heeft Lubov niets dan lof: ‘Hij is slim, tactvol en zorgt ervoor dat de Russen zich niet moeten schamen voor hun land. Poetin denkt na voor hij handelt. Dankzij hem zijn de pensioenen gestegen en dat is een goede zaak voor dit dorp, want hier wonen veel bejaarden. Toen ik twee jaar geleden met pensioen ging, kreeg ik 2900 roebel per maand. Vandaag heb ik duizend roebel meer. Gelukkig heeft mijn man nog een inkomen, hij werkt in de metaalsector in Luga. Want toegegeven, als je enkel van 3900 roebel moet leven, dan wordt het wel moeilijk.’ Presidentskandidaat Medvedev erkent dat. In januari noemde hij het huidige pensioensysteem ‘erg onsuccesvol’ en kondigde hij voor dit jaar nog pensioenhervormingen aan. Rusland telt op dit moment 38,3 miljoen gepensioneerden.

Mannen sterven jong


In het hartje van St. Petersburg vult de geur van berkenhout de vochtige, snikhete banja. Yuri Trofimov (42) giet wat extra water op. Vijf minuten zweten wordt afgewisseld met een ijskoud bad en thee drinken met zijn vrouw en dochter. In een Russische sauna tot rust komen, het is Yuri’s favoriete tijdverdrijf na een drukke werkweek. Yuri runt het Know How Center, een privéstudiecentrum dat wetenschappelijk onderzoek verricht in opdracht van grote grondstoffenbedrijven. Hij noemt zichzelf middenklasse, maar al bij al zit hij er warmpjes in. ‘Geld is geen probleem’, zegt Yuri. ‘Ik heb een mooie auto, twee huizen, ik kan reizen. Toch heb ik maar één kind. Het financiële plaatje is dus niet de enige verklaring voor de demografische situatie in Rusland. Het gaat hem ook om de mentaliteit. Neem nu mijn dochter Katja. Zij is 21 jaar maar droomt al van een appartement van 300 vierkante meter. Iedereen wil een goede levenskwaliteit, ook de Russen. Baby’s zijn geen prioriteit meer. Een ander element dat meespeelt is de “oude dag”. Vroeger moesten de kinderen voor de ouders zorgen eens die met pensioen gingen. Vandaag is dat anders. Onze toekomst als gepensioneerde weegt niet op onze schouders. We zullen later genoeg geld hebben. Desnoods kunnen we ons appartement nog altijd verkopen.’
Naast zijn wekelijks saunabezoek gaat Yuri elke morgen joggen –net als president Poetin– en ‘s winters zwemt hij in de rivier aan zijn weekendhuisje. Roken heeft Yuri nooit gedaan en twee jaar geleden is hij ook gestopt met drinken. Yuri blaakt van gezondheid, maar niet elke Rus leeft even gezond als hij. Nog meer dan het lage geboortecijfer –een trend die ook elders in de wereld voor uitdagingen zorgt– is het hoge sterftecijfer een probleem in Rusland. In 2006 werden in Rusland 1,4 miljoen baby’s geboren, terwijl in diezelfde periode 2,1 miljoen Russen zijn gestorven. Met andere woorden: voor elke twee Russen die geboren werden, stierven er drie in de plaats. Doodsoorzaak nummer één zijn hart- en vaatziekten, gevolgd door kankers en externe doodsoorzaken zoals moorden en zelfmoorden.
De gemiddelde levensverwachting in Rusland is 65 jaar. Vrouwen worden gemiddeld 72 jaar oud, mannen amper 59 jaar –dat is zeventien jaar minder dan in België. Duizelingwekkende cijfers. ‘Rusland is een van de weinige landen in de wereld waar de levensverwachting achteruit blijft gaan’, schrijft de Wereldbank in het rapport Dying too young.. ‘Het grote verschil tussen mannen en vrouwen suggereert dat gedragsfactoren een rol spelen, veeleer dan factoren die te maken hebben met de externe omgeving of de kwaliteit van de gezondheidszorg. De twee belangrijkste factoren die de kloof tussen man en vrouw verklaren, zijn roken en alcohol.’
Elk jaar sterven zowat 40.000 Russen aan de gevolgen van alcoholmisbruik. Yuri: ‘In het communisme leefden de mensen in een sociaal stabiel systeem. Ze maakten zich geen zorgen over hun toekomst. Na de implosie van de Sovjetunie hebben veel mannen hun job verloren. De vrouw werd kostwinnaar, de man voelde zich verdrukt in zijn gezin, en dat heeft tot heel wat drankproblemen geleid.’ En dan is er nog die andere, sluipende, tragedie: hiv/aids. Volgens de Verenigde Naties kent Rusland een van de snelst groeiende hiv-epidemies ter wereld. Het VN-Aidsprogramma heeft het over 940.000 Russen besmet met hiv. Vanuit demografisch standpunt is dat een tikkende tijdbom.

Honderdduizend wetenschappers


Met een phd in cybernetica, behaald aan de St Petersburg State University of Aerospace Instrumentation, zou Yuri zo in het buitenland aan de slag kunnen. ‘Een green card voor de VS? Geen probleem. Maar mijn vrouw wil in Rusland blijven wonen, en ik wil niet zonder familie migreren’, zegt Yuri. ‘Veel van mijn collega’s hebben de stap wel gezet. Naar schatting honderdduizend Russische wetenschappers zijn de voorbije vijftien jaar uit Rusland vertrokken.’ Op die manier heeft migratie –bovenop een laag geboortecijfer en een hoog sterftecijfer– mee bijgedragen tot Ruslands demografische crisis.
In maart 2005 riep president Poetin de Russische Veiligheidsraad samen voor een speciale zitting over migratie. ‘Migratie heeft niet langer een positief effect op de demografische situatie in Rusland’, zei Poetin toen in zijn openingsspeech. ‘Het compenseert niet langer de natuurlijke bevolkingsdaling, zoals in het midden van de jaren negentig wel gebeurde. Daarom moeten we vandaag extra voorwaarden scheppen om mensen die een positieve bijdrage kunnen leveren aan de ontwikkeling van dit land naar Rusland te lokken.’ Met name goed opgeleide burgers uit de voormalige Sovjetrepublieken werden aangetrokken. Verder zette Poetin in 2006 een regeringsprogramma op om Russen die naar het buitenland waren verhuisd, aan te moedigen vrijwillig naar Rusland terug te keren.
De laatste migratiecijfers wijzen alvast op een positieve tendens. In de eerste tien maanden van 2007 lieten zowat 40.000 inwoners Rusland achter zich, maar kwamen bijna 240.000 migranten het land binnen, het gros daarvan uit voormalige Sovjetrepublieken.

‘Samba is dood’


ruslandRusland telt meer dan honderd verschillende nationaliteiten. Toch zie je in steden als Moskou en St. Petersburg maar weinig kleurlingen. Zeker in vergelijking met West-Europese multiculturele steden als Londen, Parijs of Brussel, is het gebrek aan “kleur” echt opvallend. Met zijn Indische looks valt Omkar Madhev Kanitkar (24) dan ook onmiddellijk op in het straatbeeld. Omkar is een van de 213 buitenlandse studenten aan de St Petersburg State University of Telecommunication, gehuisvest in een statig geelbruin gebouw aan de Moika-rivier. Toen Omkar in 2003 toekwam, sprak hij geen letter Russisch. Intussen heeft hij de taal onder de knie en heeft hij zich perfect aangepast aan de Russische levensstijl. Omkar: ‘Als buitenlander moet je zorgen dat je altijd je paspoort op zak hebt. De politie kan je overal controleren, in de metro, op straat… Die controles zijn er om illegalen op te sporen. Vooral mensen uit de Kaukasus worden eruit gepikt.’ Maar die controles stellen absoluut niets voor in vergelijking met wat Omkar twee jaar geleden heeft meegemaakt.
‘In april 2006 is een Senegalese vriend van mij in St. Petersburg vermoord’, zegt Omkar. ‘Hij studeerde aan dezelfde universiteit en woonde in hetzelfde studentenhuis als ik. Na een fuif ter gelegenheid van Faculteitsdag is hij op tweehonderd meter van de club neergeschoten. Ik was die avond ook daar maar ben een uur voor hem doorgegaan. Om half acht ’s morgens belde een andere vriend me wakker: ‘Samba is dood. Vermoord door een groep skinheads.’ Bij mijn weten is er nooit iemand voor vervolgd. Na de moord op Samba was ik doodsbang om de straat op te gaan, net als alle andere buitenlandse studenten. Ik heb zelfs even gedacht om terug naar India te gaan.’
Sinds de moord op Samba is het racisme in St. Petersburg volgens Omkar wel duidelijk afgenomen. ‘De overheid heeft ingegrepen, ondermeer door meer politiecontroles. Maar  tegenover mensen uit Tadzjikistan, Oezbekistan of Azerbeidzjan –die vooral in de bouw of als taxichauffeur werken– is er wel nog racisme. Sommige Russen vinden dat die zogenaamde tjurni (zwarten) hun jobs afpakken.’ Zelf heeft Omkar naar eigen zeggen geen last van racisme. ‘Maar je moet het ook niet gaan zoeken. In de week van Hitlers (20 april) en Lenins verjaardag (22 april) kom ik mijn kot niet uit. Dan sluiten alle buitenlandse studenten zich op, letterlijk. Wie wil de smaak van vergif proeven? Je kan maar beter thuisblijven, of je hoogstens in een straal van één kilometer buiten je kamer vertonen.’ Toch nog werk aan de winkel dus, als Rusland meer migranten wil lokken met een warme thuis.
Of hij zelf in Rusland gaat blijven, weet Omkar nog niet. ‘Ik studeer af in juli 2009. Rusland is een optie, maar de jobs zijn hier niet zo goed betaald. Niet dat ik in India meer zou verdienen, maar ik droom van Groot-Brittannië, Finland of Duitsland.’  Maar dan vertelt hij mij over zijn lief, een Russische schone. Misschien kan die hem wel overtuigen van een toekomst in Rusland? Medvedev zou daar zeker voor te vinden zijn. De gouverneur van Ulyanovsk ongetwijfeld ook.

2008 : Jaar van de Familie


Omdat een stabiel familieleven goed is voor de demografie, heeft president Vladimir Poetin 2008 uitgeroepen tot het Jaar van de Familie. Poetins aandacht voor de bevolkingscrisis in Rusland is niet nieuw. Al in zijn eerste State of the Union-toespraak in juli 2000 zette Poetin het thema bovenaan een lijst met dringende problemen. In de State of the Union van 2006 noemde hij de bevolkingssituatie zelfs het meest acute probleem van Rusland. Verschillende rapporten van internationale organisaties onderschrijven die stelling.
De Verenigde Naties waarschuwen in World Population Prospects. The 2004 Revision dat de Russische bevoking tegen 2050 zou dalen tot amper 111 miljoen, een achteruitgang met zowat twintig procent. In Dying too young (2005) voorspelt de Wereldbank een daling met dertig procent in de komende halve eeuw, en noemt het de bevolkingssituatie in Rusland ‘verontrustend, zelfs alarmerend’.
Het Wereldbankrapport geeft een opsomming van de mogelijke negatieve gevolgen van Ruslands demografische crisis. Zo zal een verdere daling van de werkende bevolking problemen opleveren om arbeidsplaatsen in te vullen, waardoor de economische groei op lange termijn in het gedrang komt. Minder werkende Russen betekent ook minder staatsinkomsten, en dat terwijl de noden van een ouder wordende bevolking net zullen stijgen. Pensioenen en gezondheidszorg zullen immers meer investeringen vragen. De Wereldbank vreest ook voor een sociale ontwrichting: families raken gedestabiliseerd en de verschillen tussen regio’s zullen groeien, wat aanleiding kan geven tot ‘sociale en politieke uitdagingen’. Zelfs voor de veiligheid van het land is de bevolkingscrisis een probleem: het aantal dienstplichtige mannen zal dalen, met alle problemen van dien om het Russisch leger te bevolken. Bovendien zal een groeiend deel van het militaire budget besteed moeten worden aan medische programma’s. (kc)

Medvedevs vruchtbare oplossingen


Om de demografische crisis het hoofd te bieden, heeft de Russische overheid de voorbije jaren verschillende maatregelen genomen. Zo krijgen Russische gezinnen sinds vorig jaar 250.000 roebel voor een tweede en derde kind. Het bedrag wordt uitbetaald op de derde verjaardag van het kind en mag besteed worden aan huisvesting, de opvoeding van het kind en pensioensparen. Een andere maatregel zorgt ervoor dat jonge moeders hun wedde voor honderd procent uitbetaald krijgen in de zeventig dagen voor en na de geboorte van hun kind. En dan zijn er nog de vier prioritaire nationale projecten die Poetin eind 2005 lanceerde: onderwijs, huisvesting, landbouw en gezondheidszorg. Het opzet van die projecten is de bevolkingscrisis te bezweren door de levensomstandigheden van de Russen te verbeteren. De projecten liepen in de periode 2006-2007 en zijn recent voor twee jaar verlengd. Per jaar voorziet de overheid zowat 8 miljard dollar voor de vier projecten samen.
Concreet moet het onderwijsproject leiden tot hogere lonen voor leerkrachten, internetverbindingen in alle scholen en studiebeurzen voor de beste studenten. Met het huisvestingsproject wil de overheid zorgen voor meer en betaalbare woningen voor jonge gezinnen. Het landbouwproject subsidieert boeren, zodat die nieuw materiaal kunnen kopen, en voorziet nieuwe accomodatie voor jonge mensen op het platteland. Het gezondheidszorgproject ten slotte moet resulteren in betere medische dienstverlening. Hospitalen worden beter uitgerust en de salarissen van dokters en verplegend personeel opgetrokken. Verder worden speciale programma’s voor zwangere vrouwen opgezet.
Toeval of niet, Poetin gaf de leiding over de vier nationale projecten in handen van Dmitri Medvedev. Volgens Russische media heeft dat flink bijgedragen aan de populariteit van Medvedev, die voor het grote publiek een onbekende was, zelfs na zijn aantreden als vicepremier in november 2005. Onder Medvedev wierpen de vier nationale projecten al snel vruchten af. In oktober 2007 kondigde Medvedev trots aan dat het sterftecijfer gedaald was, en het geboortecijfer in 2007 acht procent hoger lag dan het jaar daarvoor. Het ging om het hoogste geboortecijfer van de afgelopen vijftien jaar. Volgens het Bevolkingsfonds van de Verenigde Naties is het echter nog te vroeg om van een opgaande demografische trend te spreken. (kc)

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.