Senegal: Lessen in teleurstelling en democratie

‘Sta mij toe om een ietwat verouderd voorbeeld te geven.’ De stem van advocaat Boucounta Diallo draagt tot achter in de stampvolle gerechtszaal. Minder dan een week voor de verkiezingen verdedigt hij de vier jongeren van de burgerbeweging y’en a marre (YEM) (‘we hebben er genoeg van’) die terechtstaan voor deelname aan een verboden betoging. Meester Diallo zinspeelt zonder enige poging tot subtiliteit op de vergevorderde leeftijd van zittend president Abdoulaye Wade (87). Hij haalt enkele stencils boven die de tand des tijd hebben doorstaan en leest de woorden die Wade een kwarteeuw geleden in gelijksoortige omstandigheden uitsprak. ‘De grondwet garandeert de vrijheid van betogen, daar zijn geen extra wetten voor nodig.’ In 1988 was Wade behalve oppositieleider ook de advocaat van huidig minister van Binnenlandse Zaken Ousmane Ngom, die terechtstond voor dezelfde feiten als de YEM-jongeren.

De ironie van de situatie ontgaat de aanwezigen niet. Het is precies minister Ngom die de pre-electorale chaos in Senegal wordt aangewreven. Hij zou verantwoordelijk zijn voor het verbod op betogen, het politiegeweld en de vervolging van YEM. Meer nog: het was de liberale Wade zelf die in 2000 voor de langverwachte ‘alternance’ (wisseling van de wacht) zorgde: hij versloeg de socialistische partij van zijn voorgangers Abdou Diouf en Leopold Senghor, die al sinds de onafhankelijkheid aan de macht was. ‘Lange tijd dacht de Senegalees dat de politieke afwisseling onmogelijk was’, legt Ibrahima Silla, professor politieke wetenschappen van de Université de Saint-Louis, uit. ‘Na veertig jaar socialisme trad een soort fatalisme op, waardoor mensen geloofden dat alleen God verandering kon brengen.’ Ook al nam de liberale Wade in 2000 de fakkel over, toch is die mythe van onveranderlijkheid en goddelijke beschikking blijven hangen. Silla: ‘Door de zogenaamde transhumance, het fenomeen waarbij politici van het oude systeem overliepen naar het kamp-Wade, kregen mensen opnieuw het gevoel dat verandering onmogelijk was.’

Teleurstelling

‘Het is alsof de geschiedenis zich herhaalt’, zegt Ibamar Faye. ‘Het is hartverscheurend.’ Hij kan het weten. Faye is socioloog en een van de kopstukken van YEM. Enkele dagen eerder zat hij nog in de centrale gevangenis van Dakar, opgepakt op dezelfde dag als zijn kompanen in de rechtszaal. De aanklacht tegen hem en enkele andere ‘yenamarristen’ werd ingetrokken, maar hij houdt er opmerkelijke sporen van slagen en verwondingen aan over. ‘Om te begrijpen hoe diep onze teleurstelling tegenover Wade is, moet je weten dat we in 2000 allemaal mee campagne hebben gevoerd voor hem. Het voelt aan als een persoonlijk falen, want als je reclame maakt voor een product wil je niets liever dan dat het werkt.’

Na het proces neemt hij me mee naar het onderzoekscentrum waar hij werkt. Ze zien hem daar voor het eerst terug sinds zijn vrijlating. ‘En, ben je het nog steeds allemaal beu?’ vraagt zijn baas hem lachend. Hij kan uit die hoek gelukkig op de nodige steun rekenen, maar de combinatie van politieke strijd, intimidatie en professioneel leven valt menig YEM-lid zwaar.

Exit waarden en normen

Bij de meeste critici van Wade struikel ik over de mantra van de teleurstelling. ‘Van Wade verwachtten we de waarden en normen waarover de jongeren van YEM het vandaag hebben, die van het nieuwe type Senegalees’, vertrouwt een andere onderzoeker me toe. ‘In plaats daarvan heeft hij een politiek gevoerd die de slechtste eigenschappen van de Senegalezen cultiveerde.’ Van Wade wordt gezegd dat hij inspeelde op de etnische en religieuze verschillen in het land, een personencultus omtrent zichzelf en zijn zoon creëerde en de jacht op snel en gemakkelijk geld promootte.

Bij zijn aantreden wierp Wade zich op als de man die zou waken over de burgerrechten en de ontwikkeling van zijn land. Twaalf jaar later is hij de president die tot zestien keer toe aan de grondwet sleutelde, die hij uiteindelijk met moeite zelf respecteerde. Meer nog dan het feit dat hij grondwettelijke spelletjes speelde, lijken de Senegalezen hem kwalijk te nemen dat hij teruggekomen is op zijn gegeven woord. Na zijn herverkiezing in 2007 verklaarde hij immers dat hij onmogelijk kon deelnemen aan de volgende presidentverkiezingen omdat hij de grondwet zelf zo had vergrendeld dat maar twee mandaten mogelijk waren. Toen hij zich uiteindelijk toch aanmeldde voor de verkiezingen van 2012 sprak hij luchtig, haast grinnikend de intussen legendarische woorden ‘wax waxeed’ uit: ‘Ik ontzeg wat ik toen gezegd heb.’ Fewline Sarr, schrijver en decaan van de faculteit economie aan de universiteit van Saint-Louis: ‘Wade was bovenal desastreus op het vlak van waarden en normen. Er was niet alleen zijn hang naar het snelle geld, hij heeft voor het oog van het land de heel belangrijke waarde van het gegeven woord met de voeten getreden.’ In een land waar het respect voor ouderen een heel belangrijke plaats inneemt, komt de luchtigheid van Wade dubbel zo hard aan. Het incident duikt regelmatig op in de meest uiteenlopende gesprekken. Op YouTube staan filmpjes waarin Wade’s legendarische woorden op house- en hiphopbeats gemonteerd zijn. Zelfs in de rechtszaal duikt het op: ‘Wij slagen er niet eens in om hen fatsoenlijk onderwijs of werk te geven. Hoe durven we te zeggen dat onze jongeren slechte manieren hebben, wanneer het enige wat ze nog meekrijgen ‘wax waxeed’ is?’ vraagt YEM’s tweede advocaat meester Adama Gueye tijdens zijn pleidooi.

Visionair Wade

‘Iemand kan toch van gedachten veranderen?’ zegt Toussaint Manga. Hij is student geneeskunde en de secretaris-generaal van MEEL, de liberale studentenbeweging van Wade’s partij. We zitten in een kleine kamer op de campus van de Université Cheikh Anta Diop in Dakar, volgestouwd met balen gele Wade-T-shirts, spandoeken, affiches en houten bordjes. Op vrijdag voor de verkiezingen is het een constant komen en gaan van sms’jes, telefoontjes en mensen. ‘Wade is een visionair, hij is een heel modern man. In tegenstelling tot de andere partijen denkt hij in alles wat hij doet aan de toekomst. De andere blijven vastzitten op het heden, op dingen zoals de prijs van rijst en olie’, zegt hij lachend.

De verkiezingsuitslag van de eerste ronde doet vermoeden dat nog heel wat mensen wel achter Wade staan. Ik vind hen zowel in de stad als op het platteland. ‘Wade is een harde werker en hij heeft veel ervaring’, hoor ik het vaakst. Rondrijdend in Dakar is het moeilijk om naast zijn verwezenlijkingen te kijken. Er is het fel bekritiseerde renaissancemonument, maar de grootstad is ook dooraderd met brede autowegen en tunnels. De spectaculairste weg is ongetwijfeld de ‘Corniche’, die de adembenemende kustlijn rond de stad volgt.

Wanneer ik zes uur landinwaarts trek in noordelijke richting, merk ik na veertien jaar afwezigheid dat het leven ook hier veranderd is. Kassack-Sud is een dorp van een duizendtal inwoners, niet ver van de regionale stad Ross-Bethio aan de grens met Mauritanië. Toen ik hier in 1998 kwam, was er stromend water noch elektriciteit. De enkeling die een tv had, moest ook over een krachtige batterij beschikken. ‘Stromend water kwam er in 2002, elektriciteit in 2007’, vertelt mijn gastheer Mamadou Sow. Hij is geen Wade-aanhanger en ziet in die vooruitgang ook niet per se de hand van de zittende president. ‘Hij heeft gewoon het werk van zijn voorganger voortgezet.’ Aan de verwezenlijkingen in de stad heeft hij lak: ‘Had hij hetzelfde geld in het platteland gestoken, dan waren onze problemen nu opgelost. Wade legde wegen aan maar wij hebben niet eens een auto.’

In Kassack-Sud kwam Wade niet als winnaar uit de verkiezingen, maar ook hier heeft hij aanhangers. De plaatselijke vertegenwoordiger van Wade’s partij wijst er op dat er vroeger geen vrijheid van spreken was. ‘Hij heeft ook voor subsidies van landbouwproducten en voor de motorpompen gezorgd’, voegt de PDS-man er aan toe.

Kwantiteit zonder kwaliteit

Onder Wade zijn er in het hele land scholen, universiteiten en gezondheidsposten bij gekomen. De studiebeurzen en de salarissen van het onderwijzend personeel zijn omhoog gegaan. Zelfs zijn grootste critici zullen niet beweren dat Wade niets heeft uitgevoerd. De kritiek richt zich vooral op de uitvoering. ‘Het heeft weinig zin om beurzen uit te delen als de kwaliteit van het onderwijs schrikbarend daalt, jongeren hun weg niet vinden op de arbeidsmarkt en zo in de miserie belanden’, zegt Ibamar Faye over het onderwijsbeleid van het regime. Op het vlak van landbouw wordt vooral de verkoop van gronden aan buitenlandse bedrijven aan de kaak gesteld, terwijl er regio’s zijn in Senegal waar een voedselcrisis dreigt.

Ook op het vlak van gezondheidszorg werd niet dieper nagedacht over de kwaliteit en houdbaarheid van het systeem. ‘Er zijn meer gezondheidsposten, maar het is moeilijk om gemotiveerd personeel te vinden om in de afgelegen gebieden te werken’, vertelt Ousmane Thiow. We zitten voor het nieuwe dispensarium in Kassack-Sud, waar hij hoofdverpleger is. Hij komt zelf uit het zuiden van het land, honderden kilometers van Kassack-Sud. Ook de leerkrachten in de plaatselijke school komen allemaal van elders. ‘Een plan om lokale mensen op te leiden voor al die nieuwe scholen en dispensaria was niet opgenomen in het beleid’, aldus Thiow.

Ons kent ons

Bovenop die problemen wordt het regime van Wade ook het systeem van favoritisme en cliëntelisme aangewreven. In Kassack-Sud wordt duidelijk wat dat in de praktijk betekent. In zijn landbouwplan voorzag Wade de aankoop van gemotoriseerde waterpompen voor de bevloeiing van de landbouwgronden. Sada Deme en Mamadou Sow nemen me mee naar de rijstvelden van Kassack-Sud om me zo’n waterpomp te tonen, alsook de akkers die er geen hebben. ‘Op zich was het een goed idee, maar de verdeling van de pompen gebeurde politiek. Wade-medestanders of ambtenaren kregen een pomp, om hun steun te kopen of te behouden. Zo zijn er grote heren in Dakar die niet eens landbouwgrond hebben maar wel een pomp, die ze dan verhuren of doorverkopen’, vertellen ze.

Behalve een eerlijkere verdeling hadden ze het liefst van al inspraak gehad. ‘Eigenlijk hadden we in eerste instantie meer nood aan geld om onze schulden af te betalen bij de bank dan die pompen. Zonder toegang tot kapitaal zijn we niets met zo’n pomp’, legt het hoofd van de boerenbeweging uit. Door zijn positie heeft hij een pomp op de kop kunnen tikken, maar het weerhoudt hem er niet van om felle kritiek te uiten op het regime. Hetzelfde geldt voor de dorpschef van Kassack-Sud. Ondanks het feit dat Wade onlangs het loon van alle chefs verhoogde en hen een 4x4-wagen zou hebben gegeven, neemt hij geen blad voor de mond. ‘We hebben een competente minister nodig. Eén die de landbouwers raadpleegt, zelf landbouwer is of minstens agronoom.’

Stemgedrag

Uit de meeste gesprekken blijkt dat mensen vooral inzitten met de problemen van alle dag, de duurte van het leven, het gebrek aan werk. Als het over de verkiezingen gaat, is het echter moeilijk om een lijn te trekken in het stemgedrag van de Senegalezen.

‘Ik stem op Moustapha Niasse, want hij komt uit het dorp naast het mijne’, vertelt een taximan me voor de verkiezingen. ‘Ik op Macky Sall, want er zullen er velen op hem stemmen’, zegt een andere over de rechtse kandidaat, ook al vindt hij dat Afrika linkse leiders nodig heeft. In de gare routière van Dakar legt een van de handlers uit dat hij op Moustapha Niasse gaat stemmen, omdat die de moeite heeft gedaan om hen te bezoeken en betere auto’s en een verlaging van de benzineprijzen heeft beloofd. Het is een beetje zoals de overwinning van Macky Sall in Kassack-Sud. ‘Hij is ons komen bezoeken en heeft naar onze problemen geluisterd’, zegt Mamadou Sow. Even later wijst hij naar de Indiase acteur van de Bollywoodsoap waar we samen naar kijken. ‘Die is ooit naar Senegal gekomen en heeft het hele land afgereisd’, zegt Mamadou terloops. ‘Alle Senegalezen houden nu van de hindoes.’

Op het religieuze front spelen voor de meeste Senegalezen de marabouts een uiterst belangrijke rol in het dagelijkse leven. ‘Ze zijn een soort gids die voor de gelovige moslim de weg naar het paradijs moet vergemakkelijken’, legt Souleymane Camara, een student geneeskunde in Dakar, uit. Tot 2000 gaven ze nog formeel stemadvies. Officieel zijn ze daar van af gestapt, maar onderhuids blijft het nog spelen. ‘Los daarvan kunnen mensen simpelweg met een zak rijst of bloem overtuigd worden om op Wade te stemmen’, voegt Camara er aan toe. ‘Maar uiteindelijk is de Senegalees vrij. Op het moment van de stemming, in de beslotenheid van het stemhokje, doet hij precies waar hij zin in heeft’, drukken verschillende mensen me op het hart.

‘De Senegalees stemt met zijn hart’, zegt decaan Fewline Sarr. ‘De ideologische stem op basis van een programma vinden we vooral bij de stedelijke hoogopgeleiden. Dat gaat hoogstens om 20 procent van de kiezers’, aldus Sarr. Zelfs hoogopgeleiden zaten bij deze verkiezingen met de handen in het haar. Een week voor de verkiezingen ben ik te gast bij een groepje succesvolle jonge professionelen in Dakar. Verenigd rond het Tefal-gourmetstel is iedereen het erover eens dat ze niet op Wade zullen stemmen. Maar de vraag op ieders lippen is: ‘Op wie dan wel?’

Wakker op zondag

Meer nog dan anders is er in de aanloop naar de eerste verkiezingsronde nauwelijks ruimte voor inhoudelijke discussies en om partijprogramma’s uit te pluizen. De oppositie, YEM incluis, steekt al haar energie in het verhinderen van Wade’s deelname. Als twee dagen voor de verkiezingen duidelijk wordt dat ze dat gevecht verliezen, roept YEM de Senegalezen alsnog op om massaal te gaan stemmen. ‘Op iedereen behalve Wade’, is de boodschap die ze de wereld in sturen tijdens een persconferentie op het dak van hun hoofdkwartier. ‘Het volstaat niet om te gaan stemmen, je moet je stem ook veiligstellen’, waarschuwt Fadel Barro de jongeren en de verzamelde pers. ‘Keer ’s avond terug naar het stemlokaal en bied je aan om de stemmen mee te tellen. Noteer de uitslagen die in je stembureau worden uitgehangen en geef die door.’ De oproep valt niet in dovemansoren. In de eerste dagen na de verkiezingen zenden radiostations onafgebroken de binnen sijpelende verkiezingsresultaten uit alle hoeken van het land uit.

Voor de tweede ronde wapent YEM zich tegen het verwachte geknoei met een nieuwe campagne, ‘Doggali’. ‘Het staat voor ‘afmaken’, legt politicoloog Silla uit. ‘Wade is in een hoek gedreven, maar velen denken dat de oude man zijn laatste woord nog niet heeft gezegd. Hij is geld naar de marabouts aan het sturen en probeert de stem van mensen te kopen.’ Via sms, Facebook, flyers en bewustmaking in de eigen wijk moeten de yenamarristen campagne voeren tegen het pro-Wade-stemadvies en mensen waarschuwen om zich niet te laten omkopen. Begin maart, enkele dagen na de start van die campagne, wordt Fadel Barro in zijn thuisstad Kaolack aangevallen en in elkaar geslagen. Intussen zijn er in het hele land onafhankelijke ‘esprits YEM’, jongeren uit alle geledingen van de samenleving die de visie van YEM delen en een groep tot 25 personen uit de eigen omgeving rond zich hebben. ‘Zondagochtend na de voetbalmatch nemen we even de tijd om dingen te bespreken’, zegt Amadou Seck, een ‘esprit YEM’ in Saint-Louis, over hoe ze concreet te werk gaan. Hij krijgt sms’jes uit Dakar met aanwijzingen, maar voor de rest zijn ze op zichzelf aangewezen. ‘Het is niet altijd even gemakkelijk, en vooral het gebrek aan middelen weegt zwaar.’ Sinds hij bij YEM zit, wordt hij regelmatig lastiggevallen door de politie, maar hij is gemotiveerd. ‘YEM slaat aan omdat het door jongeren wordt gerund. Ik zal altijd blijven doorgaan.’

Voor Fewline Sarr is er ook iets positiefs aan de pre-electorale spanningen van het afgelopen jaar. ‘De civiele maatschappij is sterker geworden. Er is een groter burgerbewustzijn onder de Senegalezen, en YEM heeft daar een onwaarschijnlijk belangrijke rol in gespeeld.’ Overal waar ik kom, hebben mensen van YEM gehoord, maar het is niet altijd duidelijk of iedereen gelooft dat ze de Senegalese samenleving kunnen veranderen. ‘Er zijn duizend mensen die vast slapen en je hebt er twee die wakker worden. Dat is YEM’, schetst Souleymane Camara de positie van de groep tegenover de rest van de samenleving.

Het belang van YEM is ook de Senegalese politici opgevallen. In het afgelopen jaar hebben verscheidene onder hen tevergeefs geprobeerd YEM voor hun kar te spannen. Minder dan een week na de eerste ronde brengt Macky Sall, de overblijvende kandidaat naast Wade en mogelijks de volgende president van Senegal, de yenamarristen een bezoek in hun hoofdkwartier in de volkswijk Parcelles Assainies. Hij sleept een stemadvies van de YEM uit de brand, maar meer dan steun aan zijn adres is het een anti-Wade-stem.‘We gaan meteen druk leggen op Macky Sall als hij aan de macht komt. We hebben hem verzekerd dat als hij geen rekening houdt met de mensen ook hij YEM protesterend in zijn straten zal vinden.’

Of er echte verandering op til is in Senegal zal de toekomst uitwijzen. De meesten gaan er van uit dat Wade de verkiezingen niet kan winnen, maar er wordt niets uitgesloten. Fadel Barro en de zijnen kijken uit naar het einde van de verkiezingen om het langetermijnwerk van YEM te kunnen voortzetten: sleutelen aan hun eigen mentaliteit en die van de rest van de Senegalezen, en eisen stellen aan hun verkozen politici. Barro: ‘We zullen pas na deze verkiezingsperiode zien of we deze strijd zonder kleerscheuren overleven’, zegt hij. ‘Maar de strijd is sowieso nog maar pas begonnen.’

Lees ook YEM: gezichten van het Senegalees burgerprotest