'Werkloosheid in Zuid-Afrika hoger dan tijdens Apartheid'

 Leonard Gentle is directeur van ILRIG, een denktank die studiewerk verricht voor sociale en middenveldorganisaties en partner is van de Belgische ngo FOS.
Mbeki’s economisch beleid was een mengeling tussen neoliberalisme en geleide economie. Mbeki heeft trouwens nog in de Sovjet-Unie gestudeerd en was lid van de Communistische Partij.
Mbeki was inderdaad lid van de Communistische Partij. Dat is waar. Maar het ANC zag zichzelf nooit als een linkse, communistische of socialistische organisatie. Dat is een mythe die nog stamt uit de Koude Oorlog, toen het ANC door die bril gezien werd.
Hoe zou je het ANC dan beschrijven, in economische termen?
Het was een typische developmentalist nationalistische beweging die erg leek was op alle andere bevrijdingsbewegingen die na de Tweede Wereldoorlog zijn ontstaan. Als je de geschiedenis van Afrika natrekt, hebben we het dan over Frelimo, Azapu en Zanu in Zimbabwe,  UNIP in Zambia. Dit waren typische Derde Wereld, developmentalist bevrijdingsbewegingen.
U zegt eigenlijk dat het ANC in 1994 geen enkel voorbehoud zag om neoliberalisme te omarmen.
Neen. De wereld was ook helemaal veranderd. De val van de Sovjet-Unie in 1989 en de opgang van het neoliberalisme in de sleuteleconomieën van de wereld (de VS en Groot-Brittannië) hadden een enorme impact op alle bevrijdingsbewegingen. Kijk naar andere Afrikaanse bevrijdingsbewegingen, bijvoorbeeld Frelimo in Mozambique. Sommigen keken op naar China en naar de maoïstische principes. Maar zij veranderden. Tegen het einde van de jaren tachtig omarmden ook zij het neoliberalisme. Dat is niet ongebruikelijk.
Maar wat in Zuid-Afrika gebeurde, was toch overduidelijk een gevecht tussen twee logica’s. Na het aantreden van de ANC-regering kreeg je RDP (Reconstruction and Development Programme) en GEAR (Growth, Employment and Redistribution), programma’s die toch allesbehalve neoliberaal waren.
Daar kom ik toe. Je kan de evolutie in Zuid-Afrika niet begrijpen, zonder de verhaallijn te verstaan rond twee reële krachten binnen de elites die het beleid vorm gaven. Wanneer ik het over elites heb, dan heb ik het over een geïnformeerde groep binnen de oude Nationale Partij, de blanke minderheid. Zij verlieten reeds de Apartheid, niet omwille van het brede discours rond mensenrechten.
Het is een publiek geheim dat zelfs PW Botha en FW de Klerk actief op zoek waren naar een of andere politieke oplossing voor wat ik zou noemen de vroegste stadia van hun neoliberaal beleid. Maar aan de andere kant van het spectrum had je een bepaalde stemming in het land, er waren opstanden in townships, je had arbeidersklasseorganisaties zoals het United Democratic Front, Cosatu, de populariteit van de schoolboycot. Dat alles heeft een impact gehad op de keuzes die de elite toen gemaakt heeft.
Waren er ook gevolgen voor de economische keuzes?
Ja. De Mandela-regering komt aan de macht en het volk stelt enorme verwachtingen. Dus het neoliberalisme wordt tot op zekere hoogte gecombineerd met de nood aan een soort verzoeningspolitiek, een antwoord op die enorme verwachtingen van de samenleving. Onder Mandela ontstaat bijvoorbeeld een plan om gratis water en waterkranen te voorzien. Je hebt de RDP- of Mandelahuisjes.
Heeft deze mix ervoor gezorgd dat er economische groei kwam en dat de welvaart herverdeeld werd?
Het is een feit dat Zuid-Afrika, en dat staat ook in alle regeringsdocumenten, geboekstaafd is als één van de meest ongelijke samenlevingen ter wereld. De ongelijkheid is groter dan onder Apartheid. Wat verschilt is het feit dat de inkomensongelijkheid toen volledig gebaseerd was op zwart versus blank. Maar de ongelijkheden vandaag, vergeleken met Apartheid van de jaren zeventig, zijn echt wel erger. Er is een beduidend aantal zwarte middenklassers gekomen en sommigen zijn zelfs heel welvarend. Wat men ‘intraraciale ongelijkheid’ noemt, is toegenomen.
Plukken niet meer mensen de vruchten van de economische welvaart? Misschien is de ongelijkheid toegenomen, maar het aantal mensen dat een min of meer deftig leven leidt in Zuid-Afrika is toch toegenomen? Blanken waren onder Apartheid een minderheid.
Neem een sleutelfactor zoals werkloosheid. De werkloosheid in Zuid-Afrika is hoger dan ooit tevoren, ook in vergelijking met Apartheid. Er zijn er die gewagen van 40 % werklozen, maar als je de officiële statistieken neemt en je laat bijvoorbeeld de ontmoedigde werkzoekenden vallen - mensen die geen job meer gezocht hebben in de laatste twee weken – dan kom je aan cijfers van rond de 25 % . Dat is echt de meest voorzichtige schatting en toch is dat cijfer nog altijd 18 tot 20 % meer dan de werkloosheidscijfers onder Apartheid. Er is dus veel meer werkloosheid dan onder Apartheid.
Zou u concluderen dat Zuid-Afrika er geheel slechter aan toe is dan onder Apartheid?
Dat kan je niet concluderen. De enige manier waarop je de dingen kan begrijpen, is dat het aantal mensen die je welvarend zou kunnen nemen, nu een betekenisvol aantal zwarten omvat. Er is een groot aantal zwarten die het goed stellen. Dus het karakter van de rijken is veranderd. Rijkdom is iets ‘grijzer’ geworden en is niet langer uitsluitend blank. Maar alle andere indicaties zijn minder hoopgevend. Kijk bijvoorbeeld naar de kindersterfte, de hoeveelheid rijkdom die in het bezit is van een toch klein percentage van de bevolking, enzovoort. Al deze cijfers zijn vreemd genoeg slechter dan onder Apartheid.
Natuurlijk is er nu vrijheid van beweging en natuurlijk is het met de mensenrechten ontelbare malen beter gesteld. Je kan geen samenleving vergelijken met eentje waar mensen systematisch uitgesloten werden van burgerschap, waar mensen niet eens het recht hadden om te stemmen. Dat mag je niet afdoen als niks. Maar als je naar de leefomstandigheden kijkt, de kindersterfte, de werkloosheid, het eigenaarschap van de welvaart; al die zaken zijn veel erger geworden.
U zegt dat welvaart ‘grijzer’ is geworden. Hebben vandaag andere sleutelfiguren de economische macht in Zuid-Afrika en vertaalt zich dat ook in een nieuw economisch beleid binnen de ANC-regering?
De economie is hoofdzakelijk in blanke handen, maar er zijn ook heel wat bedrijven bijgekomen, in handen van zwarten, zoals het bekende Mvelaphanda van Tokyo Sexwale. Maar kijk bijvoorbeeld naar de cijfers van de beurs van Johannesburg. Minder dan 10 % van de aandelen die op de beurs van Johannesburg verhandeld worden, zijn in handen van zwarten. Het is een klein percentage, maar het is veel meer dan het ooit was.
Ook als je de aandelen van pensioenfondsen in rekening neemt, kom je nog maar aan 10 %?
Spreken van eigenaarschap door pensioenfondsen is een beetje misleidend. Want dat is wat mensen krijgen wanneer zij met pensioen gaan. Het is geen eigenaarschap van de economie in die zin dat zij orders geven en richting geven aan de economie. Pensioenfondsen zijn wereldwijd eigenaar van enorm veel aandelen, maar controleren daarom de economie niet.
Je praat over beursaandelen, maar dat is toch niet de enige factor in een economie?
Natuurlijk niet, maar als een index is dat wel interessant. Voor 1994 was Zuid-Afrika een van de meeste gemonopoliseerde economieën. 85 % van het aandeelhouderschap op de beurs van Johannesburg was in handen van een vijftal grote bedrijven: Anglo American, Liberty Life, Sanlam, All Mutual, de Rembrandt-groep. Dit waren blanke Zuid-Afrikaanse bedrijven.
Een van de dingen die belangrijk is om te begrijpen. Buitenstaanders begrijpen soms maar half dat heel wat verschuivingen in het economisch beleid van Zuid-Afrika niet zozeer onder druk van internationale corporaties hebben plaatsgevonden, maar veeleer gedreven waren door immense conglomeraten met een zetel in Zuid-Afrika.
Wat veranderd is na 1994 en vooral vanaf 1996, is dat deze vijf conglomeraten uiteen werden gehaald, binnen Zuid-Afrika en er meer zwart kapitaal werd binnengehaald.
Zij hebben zwarte aandeelhouders aan boord genomen om te voldoen aan de eisen van BEE (Black economic empowerment)?
Deze bedrijven hebben zich inderdaad opengesteld voor BEE. BEE is later door de staat uitgevaardigd, maar  de eerste initiatieven in die trant kwamen van de bedrijven zelf.
Zonder dat het een verplichting was?
Zonder dat het moest. Het eerste BEE-experiment, dat heeft geleid tot de immense rijkdom van Ramaphosa, was Metropolitan Life, een dochter van Sanla. Sanla wilde een speciaal vehikel creëren dat zwart aandeelhouderschap mogelijk maakte. Het tweede was Anglo American, dat eigenaar was van Johannesburg Consolidated Industries (JCI), dat op zich al een immens conglomeraat was, met onder meer de Southern Sunhotels in zijn portefeuille en heel wat aandelen in South-African Breweries. Dat conglomeraat is ook uit elkaar gehaald en gaf aanleiding tot BEE-initiatieven.
Waarom haalden zij zwarte aandeelhouders binnen, als zij dat eigenlijk (nog) niet moesten doen?
Dat was strategisch. Zij lazen de tekens des tijds. Hetzelfde is gebeurd met Afrikaner kapitaal in de vroege jaren zestig. Als je terug gaat in de geschiedenis van Zuid-Afrika, was één van de meest betekenisvolle veranderingen het feit dat Anglo American zijn deuren opende voor Afrikaner kapitaal. Zij waren ook strategisch bezig. Zij hadden ingezien dat het kapitaal niet alleen blank, maar vooral ook Engelstalig was. Zij hadden nood aan een link met het belangrijkste kiespubliek in Zuid-Afrika en dat was toen Afrikaans. Dus vormen zij een alliantie. Dat was een strategische keuze. De woordvoerder van Anglo American heeft dat zelf gezegd. Je kan vandaag niet blijven hangen met een bedrijf waar zwarten  geen inspraak hebben en toch winst willen boeken.
Volgens u houden de blanken nog altijd de economie in handen en leggen zij hun wensen op aan de ANC-beleidsmakers?
Ja. Zal ik u zeggen waarom ik dat zo zie? De introductie van neoliberalisme was daar een eerste bewijs van. Maar ik kan nog andere voorbeelden geven. Wellicht de meest vernietigende beslissing voor Zuid-Afrika was de beslissing van de ANC-regering onder Trevor Manuel om de vernoemde bedrijven toe te laten hun belangrijkste beursnoteringen in het buitenland te herlokaliseren. Anglo American’s belangrijkste listings zitten op de Londense beurs en niet in Zuid-Afrika.
Waarom is dat een probleem voor Zuid-Afrika?
Zuid-Afrika heeft daardoor een probleem met de betalingsbalans. Dit zijn de grootste bedrijven in ons land en telkens er dividenden worden uitbetaald, moet dat geld het land uit. Alle economen zijn het erover eens dat één van de grootste problemen die onze economie in een wurggreep houden, de problemen rond balance of payments zijn.
Het geld vloeit weg.
Het geld vloeit weg, maar niet naar buitenlandse bedrijven. Dit zijn Zuid-Afrikaanse bedrijven die de toestemming hebben gekregen om zich elders te herlokaliseren. Dat is je reinste zelfmoord. En dat is niet gebeurd onder een Apartheids-regering, maar onder een ANC-regering. Dit is gebeurd onder Trevor Manuel. In een periode waar een partij aan de macht is, door zwarten bestierd.
Hoe hebben zij dit erdoor gekregen?
Hoe?! Zij hebben het gewoon gedaan. Zij hadden de morele autoriteit om dit te doen. Net zoals de regering eertijds het GEAR-beleid invoerde. Nelson Mandela is toen zo goed als de ether in gegaan  met de boodschap dat GEAR het nieuwe beleid was van de regering.
Wie vaart hier wel bij?
Dezelfde corporaties die ik al vernoemd heb. Zij hebben hieruit enorme voordelen gehaald. Ik geef u een ander voorbeeld: de Rand. Onze nationale munt is één van de meest vrij te verhandelen munt ter wereld. Komt daarbij dat Zuid-Afrika één van de hoogste reële interestvoeten heeft. Terwijl de Verenigde Staten en Europa de interestvoeten tot bijna nul hebben herleid, is onze primaire interestvoet (diegene die voor banken worden voorbehouden) in vergelijking met die van onze handelspartners heel hoog. Hij is nu wel verlaagd tot zo’n 6,5 % tegenover 13 à 14 % twee jaar geleden, maar toch.
Waarom laat de overheid de interestvoet niet zakken?
Waarom niet? Omdat het beleid de grote corporaties bevoordeelt. Speculanten lenen geld aan nagenoeg nul interestvoet  in de VS en Europa en kopen daarmee overheidsobligaties in Zuid-Afrika. Zij kopen die in Rand, waardoor die zeer sterk staat. Maar tegelijk hindert die sterke Rand Zuid-Afrika om te exporteren en zeer competitief te zijn. Dit houdt totaal geen steek, tenzij je de directe link tussen de ANC-regering en de leidende corporaties begrijpt.
Zegt u nu dat enkele grote bedrijven, die goede connecties hebben met de ANC-regering, de hele economie eigenlijk naar de dieperik sturen?
Ja, natuurlijk doen zij dat. Je zou het voorbeeld kunnen nemen van wat er vandaag in Europa gebeurt. Neem Griekenland. Speculanten gokken erop dat Griekenland zijn schulden niet zal kunnen afbetalen, wat Europa dan weer in gevaar brengt, wat een invloed heeft op de euro. De economie in zijn geheel loopt schade op, maar enkele grote corporaties varen er wel bij.
Wat vindt u van Zuma’s team? Trevor Manuel zit op een zijspoor, Ebrahim Patel is de nieuwkomer. Nieuwe mensen houden nu de touwtjes in handen.
Trevor Manuel is nu het hoofd van de nieuwe Nationale Plancommissie van de regering, dus echt opzij is hij niet gezet. En Pravin Gordhin, om het over de nieuwe financiënminister te hebben, zei in zijn jongste budgetspeech ook nog de exchange control nog te zullen verlichten. Geld uit het land sluizen zal met andere woorden nog makkelijker worden dan het al was.
Ik denk dat het een mythe is dat de Zuma-regering meer dan Mbeki de populistische krachten vertegenwoordigt. Alle indicaties, alle beleidsmaatregelen, alle statements die gemaakt zijn op het Wereld Economisch Forum en ook de manier waarop investeerders tegen Zuid-Afrika aankijken, bewijzen de continuïteit  tussen Zuma en zijn voorgangers.
Kan je op zijn minst één goede score geven voor de Zuid-Afrikaanse economie?
(lacht) Ik zal proberen. Ik kan drie dingen bedenken die de Zuid-Afrikaanse economie voorlopig ten goede komen, maar tegelijk ook gevaren inhouden. Eén: Zuid-Afrika is veruit de grootste buitenlandse investeerder in de rest van Afrika. Veel andere Afrikaanse landen, zoals Zambia, Congo of Nigeria, zijn landen die teren op hun bodemrijkdommen.
Vermits China groeit en hongert naar grondstoffen, zijn sommige Afrikaanse landen, zelfs midden in de wereldwijde crisis, blijven groeien. Omdat Zuid-Afrika de grootste investeerder is in die landen en aangezien sommige van onze bedrijven eigenaar zijn van die grondstoffen, vaart ons land wel bij het feit dat China de grootste importeur is geworden van bodemrijkdommen. Onze locatie doet Zuid-Afrika met andere woorden veel goed.
Zuid-Afrika zal zijn leiderschapsrol dus niet licht verliezen?
Neen, zeker niet. Geopolitiek staat Zuid-Afrika aan de top en dat zegt wel wat. Het heeft de BRIC-landen vervoegd en hoort nu bij de club van Brazilië, Rusland, India en China. Het is een regionale macht. Een ander voorbeeld? Zuid-Afrika lijkt goed weerstand te bieden aan de wereldwijde economische crisis. Onze banken en automobielbedrijven zijn niet ineengestuikt en door de grote investeringsgolf met het oog op de Wereldbeker Voetbal lijkt Zuid-Afrika te ontsnappen aan de crisis, die de VS, Europa en andere regio’s dooreenschudt. Dat zijn goede punten, maar straks is de wereldbeker afgelopen. Nu al tonen cijfers van het eerste kwartaal dat de mensen die op deze infrastructuurwerken zaten, zonder werk vallen. Opnieuw 167.000 arbeiders zijn hun job kwijtgeraakt in het eerste kwartaal. Bovenop de miljoen jobs die vorig jaar verloren zijn gegaan.
Zijn dat niet vooral ontslagen in de verwerkende nijverheid?
Voornamelijk in de bouwnijverheid ditmaal, dus dat heeft wel te maken met de Wereldbeker. Je hoeft geen expert te zijn om te begrijpen dat eens de Wereldbeker voorbij is, het aantal werklozen nog zal stijgen.
Wie zou u naar de bank sturen en wie zet u in de spits? Of stuurt u iedereen naar de bank?
Ja, inderdaad. Ik zou iedereen naar de bank sturen. Zeker de vorige en de huidige financiënminister Trevor Manuel en Pravin Gordhin. Zij zijn een regelrechte ramp voor Zuid-Afrika. Dus die stuur ik zeker naar de bank. Wie zou ik als vervanger opstellen? Weet je? Er worden voortdurend kansen gemist. Jacob Zuma heeft een Nationale Planningscommissie in het leven geroepen, wat eigenlijk wel een goed idee leek. Heel wat middenveldorganisaties hebben mensen genomineerd om in die commissie te zetelen. Dus er waren wel degelijk opties. Mensen zoals Patrick Bond, mensen die een kritischere houding hebben tegenover de economische planning en een lange historiek hebben van werken met de vakbewegingen en eerder voor herverdeling pleiten. Maar deze namen zijn niet aanvaard geweest in het panel.
Met deze namen was u nochtans gelukkig geweest?
Zij zouden zeker een betere optie geweest zijn.
En nu?
De nationale plancommissie is voorgezeten door Ramaphosa, die wel gevaren heeft bij de unbundling van Anglo American en die nu één van de rijkste mensen is in dit land. Covoorzitter is Bobby Godsell, die vele jaren de CEO was van Anglo Gold in dit land. De banden tussen het economisch beleid en de dominante corporaties blijven erg nauw, dus ik ben niet erg hoopvol dat deze commissie het verschil zal maken.
Hoe zou jij de economie aanpakken en waarvan moet de welvaart komen?
Ik ben ervan overtuigd dat Zuid-Afrika op een ramp zit te broeden. We hebben nog niet de volle lading gekregen van de economische crisis. Er was wel een voorlopige recessie vorig jaar en één miljoen mensen hebben hun job verloren, maar naar wereldwijde maatstaven deed Zuid-Afrika het nog niet zo slecht. Het zal zeker erger worden en wij hebben dringend nood aan een beleid dat opgewassen is tegen de crisis. Wij hebben dringend nood aan beleid dat jobs redt, dat openbare investeringen veilig stelt, dat infrastructuur onderhoudt. Dat is vitaal.
Waar moet dat geld vandaan komen? Neem nu de pensioenfondsen. Een van de grootste investeerders in kapitaal  zijn net de pensioenfondsen van de openbare sector. In andere landen voert men wetgeving in waardoor zo’n fondsen, omdat zij toch met publiek geld investeren, voorgeschreven worden waar te investeren. Zij moeten op zo’n manier investeren dat zij de ontwikkeling in de hand werken en niet gewoon geld uit het land sluizen. Dat zou een belangrijk initiatief zijn om jobcreatie en enige herverdeling van welvaart mogelijk te maken.
Nog meer wetgeving dan er nu al is?
Nog meer? Het is een mythe dat Zuid-Afrika overgereguleerd is. Als het aankomt op investeringen is Zuid-Afrika één van de meest gedereguleerde landen ter wereld. Het is tijd dat de overheid eindelijk, voor de eerste keer, tussenbeide komt om die flows te reguleren. Doen wij dat niet, dan steven wij af op een catastrofe.