Zwarte Zondag in Europa

13 oktober 2013. Het extreem rechtse Front National (FN) behaalt een monsteroverwinning in een lokale tussentijdse verkiezing in Brignoles, een gemeente in Zuidoost-Frankrijk. De zelfverzekerde partijvoorzitster Marine Le Pen ziet dat het goed zit: de partij, waarvan de kandidaat in 2002 nog de tweede ronde van de presidentsverkiezingen bereikte, is terug van weggeweest en lijkt opnieuw te pieken.

De heropstanding is goed getimed. In maart 2014 zijn er lokale verkiezingen; op 25 mei 2014 verkiezingen voor het Europees parlement. Het Franse magazine Le Nouvel Observateur kopte half oktober dat het FN bij de Europese verkiezingen in mei als grootste partij uit de bus kan komen: in een peiling zei 24 procent van de Franse kiezers dat ze voor Le Pens partij denken te zullen stemmen.

Behalve extreem rechts is het FN ook eurosceptisch. ‘De Europese Unie is als de Sovjet-Unie’, zei Le Pen in oktober. ‘Ze zal in elkaar storten, net zoals de USSR heeft gedaan.’ Daarmee behoort het FN tot een politieke stroming die, naast haar verzet tegen immigratie, strijd voert tegen het Europese beleid en tegen integratie van de nationale staten in de Europese Unie. Een stroming die tegenwoordig de wind in de zeilen heeft.

De lijst is lang. In Nederland viert Geert Wilders’ Partij voor de Vrijheid (PVV) hoogtij met haar anti-Europese retoriek. In Duitsland bleef het Alternative für Deutschland met 4,7 % van de stemmen maar net onder de kiesdrempel in de federale verkiezingen van september, na een campagne om de euro te verwerpen en terug te keren naar de Duitse mark. In Finland trekken de Ware Finnen van leer tegen de Europese financiële steun aan landen als Griekenland of Portugal. In Groot-Brittannië kan de UKIP, die het land uit de EU wil, op steeds meer steun rekenen. Voor Italianen is er de racistische Lega Nord aan de rechterzijde en de Vijfsterrenbeweging van cabaretier Beppe Grillo aan de linkerzijde. Vlaanderen heeft het Vlaams Belang. Er is de Hongaarse neonazistische partij Jobbik, je hebt de Griekse neonazi’s van Gouden Dageraad, en ga zo maar door.

Europa in het slop

Politici die zich verzetten tegen Europese integratie zijn geen nieuw fenomeen. Sommige van de partijen die vandaag pieken in de peilingen bestaan al decennia en voeren al even lang oppositietegen de Europese instellingen.

De EU zelf zit ondertussen al twee decennia lang gevangen in wat professoren graag het ‘democratisch tekort’ noemen: een verlies van interesse van de Europese burger, die de instellingen niet begrijpt en zich liever niets aantrekt van al wat in “Brussel” gebeurt.

Maar het is de economische crisis, die in 2008-2009 van Amerika kwam overwaaien, die als olie op het vuur van het publieke ongenoegen is geweest. Miljoenen Europeanen vielen zonder werk sinds de crisis toesloeg. Net geen kwart van de Europese burgers (23 %) is vandaag werkloos, volgen offciële EU-cijfers.

Het eerste slachtoffer zijn de jonge Europeanen. In Spanje zit 55 procent van de jongeren tussen 18 en 25 zonder baan; in Griekenland ligt dat cijfer al op 63 procent volgens de Europese Commissie. De Europese jeugd dreigt een “verloren generatie” te worden: zonder werk, zonder toekomst en zonder vertrouwen in de politiek.

Sinds de crisis neerstreek op het oude continent zoeken EU-lidstaten naar een Europese oplossing. Europese controle op de overheidsschuld. Europese geldinjecties die lidstaten uit de hoge nood moeten redden, maar ook gepaard gaan met strenge besparingseisen. Het Europese Stabiliteitsmechanisme (ESM) moet garant staan voor het opvangen van financiële schokken en de Commissie werkt onvermoeibaar plannen uit om het vertrouwen van financierders op te krikken.

Alleen: nergens lust de bevolking deze recepten. In oktober nog berekende het enquêtebureau Gallup dat 60 procent van de Europeanen gelooft dat ‘er betere oplossingen zijn dan besparingspolitiek’.

‘In bepaalde landen staat Europa bekend als een instelling die harteloze beleidsbeslissingen oplegt’, zegt columnist John Wyles, een oude rot in de EU-journalistiek en adviseur van de denktank European Policy Centre. ‘Mensen zijn kwaad omdat ze wel overheden kunnen wegstemmen, maar het gevoel hebben het beleid niet te kunnen veranderen.’

Aan de ene kant staan Grieken, Spanjaarden of Portugezen, die hard getroffen werden door de financiële crisis en verbouwereerd zijn over de eisen die gepaard gingen met een Europees financieel reddingsplan. In Cyprus dreigde zelfs het spaargeld van de gemiddelde Cyprioot afgeroomd te worden om de overheidsschuld te bestrijden. Aan de andere kant zijn Duitsers, Nederlanders of andere Europeanen niet happig om bij te dragen aan de financiële reddingsoperaties en het stabiliteitsfonds.

Vele burgers geloven ook niet dat de Europese instellingen de crisis kunnen overwinnen: de Commissie berekende recent dat tot 60 procent van de Europeanen de Europese Unie neigt te wantrouwen. 67 procent vindt dat zijn stem niet telt in de EU.

‘Eurosceptici spelen in op dat ongenoegen’, zegt Wyles. ‘Ze herhalen dat het de schuld is van Brussel, dat de Europese Unie ondemocratisch is of dat het beleid de burger wordt opgelegd door een bende bureaucraten.’

‘Mensen zijn kwaad omdat ze wel overheden kunnen wegstemmen, maar het gevoel hebben het beleid niet te kunnen veranderen.’

Eurosceptische entente

Alle 28 lidstaten van de EU houden Europese verkiezingen tussen 22 en 25 mei. In België vallen ze samen met de regionale en federale stembusgang op 25 mei.

De economische malaise dreigt de verkiezingscampagne te herleiden tot gebekvecht tussen pro- en anti-Europeanen. Populistische partijen nemen dankbaar de eurosceptische positie in. ‘De Europese Unie is een symbool van het politieke establishment, van de traditionele elites. Daarom is het handig om ertegenin te gaan – of je nu politiek tot de rechter- of linkerzijde behoort’, zegt Paul Taggart, die aan de universiteit van Sussex vergelijkend onderzoek doet naar de eurosceptische partijen.

‘Als er ooit een moment was voor een gecoördineerde eurosceptische beweging, dan is het nu’, denkt Taggart. Experts denken dat van de 751 te vergeven zetels in het volgende Europees parlement er wel eens tussen de 90 en 150 naar eurosceptici zouden kunnen gaan.

Het klinkt als muziek in de oren van iemand die zich over heel Europa een reputatie van überpopulist heeft verworven: de Nederlandse politicus Geert Wilders. Wilders deed deze zomer een toer langs andere eurosceptische partijhoofdkwartieren. Hij zocht en vond toenadering tot Marine Le Pen; ondertussen worden de banden verder verstevigd.

Er ligt ook een ruwe schets op tafel: een alliantie van anti-Europeanen, om na de verkiezingen in mei een grotere invloed te hebben in het Europees Parlement. De Oostenrijkse Vrijheidspartij FPÖ, de Zweedse Democraten, de Italiaanse Lega Nord en Vlaams Belang maken deel uit van de plannen. De echte hardliners, zoals de neonazi’s van Jobbik of Gouden Dageraad, worden naar eigen zeggen geweerd.

‘De toenadering van de Nederlandse PVV is relatief nieuw’, zegt europarlementariër voor het Vlaams Belang Philip Claeys. ‘Wilders heeft gesprekken gevoerd met Gerolf Annemans, Marine Le Pen en anderen. Dit is het embryo van een mogelijke latere samenwerking.’ Naast de bestaande eurosceptische fractie in het Europees parlement, het EFD, kan de alliantie van Wilders, Le Pen en consorten de tweede eurosceptische groep aan de rechterzijde worden. Een Zwarte Zondag lijkt op til voor de Europese volksvergadering.

Europees project onder druk

Het Europese project schuift zo richting risicozone. Gemeenschappelijk klimaatbeleid of dito mensenrechten zijn niet bepaald dada’s van eurosceptici. Bovenal vinden de partijen zich in een anti-immigratiestandpunt.

Binnen Europa komt de mobiliteit van Europese burgers onder druk, die ervoor zorgt dat pakweg een Pool in Engeland kan gaan werken. ‘Het zou me niet verbazen als er in de toekomst een debat komt over deze vrijheid van verkeer. De eurosceptische partijen zullen pleiten om die terug te schroeven’, zegt Wyles.

Maar: ‘Op Europees niveau zijn de eurosceptici niet bepaald de som van hun delen’, zegt Taggart. ‘Ze zijn erg verdeeld, en dat is erg begrijpelijk als je de verschillende nationale contexten bekijkt.’ Volgens cijfers van de ngo VoteWatch, die rondom transparantie in het Europees Parlement werkt, is de eurosceptische fractie het minst coherent in haar stemgedrag. Eurosceptici van binnen en buiten de EFD-fractie hebben de laagste participatiegraad – ze dagen het minst op voor stemmingen. Tot slot staan ze vaak geïsoleerd in hun standpunten. Kortom: de eurosceptici zijn relatief machteloos.

Maar niet onschadelijk, aldus analisten. ‘Het grootste gevaar van populistische partijen zit hem in de druk die ze uitoefenen op nationale parlementariërs en regeringspartijen’, zegt Roland Freudenstein, vicedirecteur van het centrumrechtse Centre for European Studies.

Krijgen de traditionele partijen in mei 2014 klappen, dan dreigt de Europese Raad van Ministers een terughoudender positie in te zullen nemen. Regeringsleiders zullen aan daadkracht inboeten uit vrees voor eurosceptische kritiek in nationale politiek en media.

‘De grote vraag is hoe de mainstream partijen hierop zullen reageren, ‘ zegt Simon Hix, hoogleraar Europese politiek aan de London School of Economics. ‘De nationale regeringspartijen, het Europees parlement, de Europese Commissie: hoe zullen zij deze proteststem verwerken? En is het voor hen niet veiliger om te doen alsof het volk niet gestemd heeft, alsof er niets gebeurd is?’

Open europa, open debat

Het ronselen van proteststemmen door populisten aan linker- en rechterzijde wijst traditionele partijen en zogenaamde eurofielen ook op een pijnlijk punt. De Europese Unie mist een grondig debat over de richting die het uitgaat; een debat dat eurofielen al te vlot uit de weg gaan.

‘Ook na de verkiezingen zullen er mensen zijn die geloven in het Europese project’, zei de voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy begin oktober op een conferentie in Brussel. ‘We moeten voorwaarts met de Europese integratie – er is geen andere weg.’ Kan Europa de stem van de kiezer zo flagrant negeren?

Olaf Cramme, directeur van de centrumlinkse denktank Policy Network, meent van niet: ‘Zo’n uitspraak is een politieke zelfmoord. De kritische stem is veel te lang genegeerd in Europa. Er moet ruimte zijn voor legitieme oppositie, zeker als je meer integratie verlangt van de Europese lidstaten. Het debat moet gaan over welk Europa we willen, en we moeten Europa ook de klassieke eurofielen uit handen nemen.’

Het ontbreekt Europa aan zelfkritiek, vindt ook Pieter Cleppe van de eurokritische lobbygroep Open Europe. Cleppes denktank levert politiek buskruit aan – vooral Britse – eurocritici die de bureaucratie en overregulering van de Europese instellingen aanklagen, en het primaat van de lidstaat verkondigen. ‘Pro-Europeanen voelen zich te zwak om fouten toe te geven, en denken dat, als men er eentje toegeeft, het hele kaartenhuisje in elkaar zakt’, zegt hij.

Of zoals Roland Freudenstein het verwoordt: ‘De slechtste reactie van Europese politici zou zijn om te roepen: “Help! De barbaren staan voor onze poorten!”’