‘Laten we haat en vooroordelen uit de wereld verwijderen. Laat dat beginnen bij mij’

Er was geen sprake van komkommertijd, deze zomer, maar van een niet-aflatende serie gewelddaden, met een enorme hoeveelheid menselijk leed tot gevolg. Driehonderd Irakezen in feestelijke stemming op het einde van de ramadan, etend, winkelend, de vriendschap en familiebanden vierend. Bijna honderd kinderen, vaders en moeders, toeristen, gewone burgers in Nice, die naar het vuurwerk kwamen kijken op hun Quatorze Juillet.

Negenentwintig gasten in een koffiebar in Bangladesh, geselecteerd op de vraag of ze de koran kunnen reciteren. Negenenveertig gasten in een holebibar in Orlando, Verenigde Staten. Syrische burgers die bij luchtbombardementen tegen IS of tegen het verzet omkomen. Tientallen reizigers die op het verkeerde moment in de vertrekhal waren van de luchthaven van Istanboel.

Winkelende mensen in München, een priester in Noord-Frankrijk, treinreizigers in Duitsland, zwarte passanten en autobestuurders in de VS. Und kein Ende.

Een half jaar geleden hielden we met MO* een avond over mondiale journalistiek, met op het einde een beklijvende minivoorstelling door topchoreograaf Sidi Larbi Cherkaoui, samen met dansers Johnny Lloyd en Patrick Seebacher en koto-muzikante Tsubasa Hori. In die voorstelling reciteert Cherkaoui een tekst van Alan Watts: ‘Want als ik de hele tijd aan het woord ben, hoor ik niet wat iemand anders mij te zeggen heeft, waardoor ik uiteindelijk alleen mijn eigen praten nog heb om over te praten.’ Een beschouwing over informatie, maar ook over luisteren in een wereld die overstelpt wordt door informatie.

‘Als ik de hele tijd aan het woord ben, hoor ik niet wat iemand anders mij te zeggen heeft, waardoor ik uiteindelijk alleen mijn eigen praten nog heb om over te praten.’

Als achtergrond koos Cherkaoui voor een foto die gemaakt was bij het Museum voor Nationale Bevrijding in Dhaka, Bangladesh. ‘Laten we haat en vooroordelen uit de wereld verwijderen. Laat dat beginnen bij mij’, staat er op dat spandoek in het Engels en het Bengaals.

Na de aanslag op een café in de Gulshanwijk in Dhaka op 1 juli werd pijnlijk duidelijk hoe relevant en hoe urgent die oude slogan is voor hedendaags Bangladesh – en bij uitbreiding voor de hele wereld die geconfronteerd wordt met zoveel geweld, dat bijna altijd lijkt te drijven op een aanzwellende stroom haat, woede en vooroordelen.

Toen David Ali Sonboly op 22 juli zijn wapen begon leeg te schieten in het winkelcentrum in München, was Sidi Larbi Cherkaoui in die stad aan het werk met zijn Eastman Company. Hij was veilig, maar de nabijheid van gewelddadige waanzin treft hem diep. ‘Die jongen was gek van de afwijzing die hij al te vaak had ervaren. Maar anderzijds was ik enorm onder de indruk van de manier waarop Duitsland deze aanval aangepakt heeft. Burgers werden meteen beschermd en de volgende dag was het duidelijk dat het om een lokaal en individueel geval van geweld ging, dat niet anders behandeld werd dan het drama dat veroorzaakt werd door de Duitse piloot van German Wings die een heel vliegtuig tegen de rotsen vloog.’ 

‘Laten we haat en vooroordelen uit de wereld verwijderen. Laat dat beginnen bij mij.’ De slogan vat kort samen hoe Sidi Larbi Cherkaoui denkt, maar roept bij hem ook een heel sterk gevoel van onmacht op, zegt hij vanuit Zweden als we vragen waarom hij in december deze foto uit Bangladesh koos.

‘Want wie bewust en alert leeft, wie zijn ogen opent en meer wil zien dan wat hem voorgeschoteld wordt, die ontkomt niet aan de vraag waarom dit geweld bestaat. Of aan de vraag waarom er zo verkrampt en haatdragend op gereageerd wordt. En vanuit die basisvragen ontstaan duizenden andere vragen – vragen waarmee je niet meer, zoals de peuter die je ooit was, naar je ouders kan rennen. Want zij weten het antwoord ook niet. En de laatste van wie je een antwoord nodig hebt, is de valse vader, degene die zijn macht probeert te baseren op het cultiveren van jouw vragen, van jouw angst.’

‘De laatste van wie je een antwoord nodig hebt, is de valse vader, degene die zijn macht probeert te baseren op het cultiveren van jouw vragen, van jouw angst.’

‘Mensen leven vandaag ongefilterd. Ze zeggen maar, ze doen maar, ze oordelen maar, zonder dat ze die meningen over elkaar nog toetsen bij elkaar. Het lijkt alsof we leven zonder morele maatstaven, of beter: dat de morele maatstaven die we nog gebruiken niet langer aangepast zijn aan de wereld waarin we ze moeten toepassen.’

Sidi Larbi Cherkaoui worstelt met de wereld, en die persoonlijke strijd wordt verhevigd omdat hij zich als individu onvermijdelijk in de frontlinie bevindt. Als Arabier – zijn naam zegt dat onuitwisbaar –, als kunstenaar, als Vlaming die als moslim is opgevoed.

‘Ik stel vast dat ik de wereld niet kan veranderen. Daarom moet je wel bij jezelf beginnen. Beginnen door het geweld, de woede en de haat die om je heen bestaat en die soms ook op jezelf als persoon gericht wordt, niet te reproduceren, niet uit te dragen. Dat betekent niet dat ik erin slaag om te leven zonder die gevoelens, niets menselijks is mij vreemd, maar als ik woede voel, wil ik dieper zoeken naar de oorzaak. Ik wil ook beter luisteren, zodat ik hoor wat anderen in hun gewelddadige, onmenselijke handelen motiveert. Ik wil een stap terug zetten, beter kijken, de sleutel zoeken om de deur naar de ander te openen. Als ik daarin slaag, dan hoop ik ook dat het aanstekelijk werkt.’

‘Verbeelding is mijn grondstof en het kanaal waarin ik mijn eigen woede en frustratie leerde uiten op een manier die opbouwde in plaats van vernietigde. Voor een aantal jongemannen is die weg er blijkbaar niet. En zij krijgen dan, op het verkeerde moment, de dodelijkste wapens in handen. En foute vrienden praten hen verkeerde argumenten aan waarmee ze andere mensenlevens breken.’

‘Als we elkaar zouden omarmen in plaats van te proberen elkaar te wurgen. Wat zou dat met de mens en de mensheid doen?’

‘Als danser, maar ook als mens geloof ik heel sterk in het lichaam als de plek en het vehikel om mentale problemen aan te pakken. Stel je voor dat mensen die nu letterlijk of figuurlijk tegen elkaar botsen, zouden oefenen om elkaars hand vast te houden. Als we elkaar zouden omarmen in plaats van te proberen elkaar te wurgen. Wat zou dat met de mens en de mensheid doen? Zijn degenen die al dat vreselijke geweld bedrijven niet vaak mensen die geen omgang vinden met zichzelf, met hun eigen lichamelijkheid?’

‘Het is geen toeval, vrees ik, dat de meeste daden van geweld gepleegd worden door mannen. Alleen wordt daar nauwelijks over gesproken of bericht. We houden het bij “de duivel die we kennen”, de religieuze vijand, de moslim. Maar als iedereen naar hetzelfde zwarte schaap wijst, kan ik niet anders dan de andere kant opkijken. Zoeken naar een ruimere waarheid, naar vergeten aspecten, naar nieuwe vragen. Maar om dat te kunnen zien, moet je vrij zijn van angst.’

‘Angst. Het is wetenschappelijk bewezen dat angst in de mens het opnemen van nieuwe informatie blokkeert. Angst stelt je voor een zwart-witdilemma: vluchten of vechten? Iedereen leeft vandaag in zijn eigen geïndividualiseerde cocon en heeft daardoor ook het gevoel er alleen voor te staan. Ik tegen de leviathan van het kwaad. Door de enorme mediatisering van het geweld leeft vandaag de hele samenleving in angst.’

‘Door de enorme mediatisering van het geweld leeft vandaag de hele samenleving in angst.’

‘Het beleid zou daarop afstandelijker moeten reageren, door te tonen dat het in staat is om burgers te beschermen en de samenleving te laten overleven. Door goede en nauwkeurige informatie, niet door de stemmingmakerij nog wat aan te wakkeren. En een deel van die informatie moet zijn dat veel geweld lokaal is of lokaal geworteld, dat IS een hopeloos opportunistische organisatie is die overal moord en doodslag opeist omdat ze zelf er niet in slaagt haar eigen doelstellingen te realiseren. Het beleid moet ontmoeting mogelijk maken en vorming stimuleren. En het moet de kernwaarden van de samenleving op een integere wijze belichten, garanderen en uitdragen.’

‘Praten we nog met elkaar, of praten we alleen nog met onze eigen vooroordelen, en de “vrienden” die ze bevestigen? Hoe herstellen we de connecties die we missen? Hoe zorgen we ervoor dat er meer informatie en minder propaganda, meer menselijkheid en minder ideologie doorstroomt? Hoe zorgen we voor meer gemeenschap, zodat de individuen die verloren lopen sneller gesignaleerd en opgevangen kunnen worden? Hoe ziet de vrijheid die we willen verdedigen eruit, voor alle inwoners en burgers? Wat bedoelen we met veiligheid?’

‘Als we naast haat en vooroordelen, en angst, nog iets uit de wereld moeten bannen, dan is het wanhoop.’

‘Er zijn duizend vragen, en die kunnen we alleen maar aan elkaar stellen, want er is geen instantie die de antwoorden kent. En het antwoord ligt ook niet in die zonovergoten polaroid die we van het verleden hebben, waarop die zon alleen maar schijnt omdat wij toen de oorlog, de honger en de wanhoop in de rest van de wereld niet zagen, of we ons die niet meer herinneren.’

‘Als we naast haat en vooroordelen, en angst, nog iets uit de wereld moeten bannen, dan is het wanhoop. De wanhoop die leidt tot laffe aanslagen op voorbijgangers. De wanhoop die spreekt uit de inzet van gevechtsvliegtuigen om het geweld te bestrijden. We moeten wanhoop verdrijven en het goede leven opbouwen. Overal en voor alle mensen.’