De vernietiging van Polen leidde tot de Holocaust en de oprichting van Israël

Op 24 april, de Herdenkingsdag voor de Holocaust, bezochten duizenden mensen uit de hele wereld het nazivernietigingskamp Auschwitz in Polen. Nochtans werden vele joden vermoord voor er sprake was van gaskamers. De herhaaldelijke vernietiging van de Poolse staat door nazi-Duitsland én de Sovjet-Unie effende het pad voor de Holocaust. Polen begrijpen, is Europa begrijpen.

© Pieter Stockmans

Israëlische jongeren in het nazivernietigingskamp Auschwitz, Polen

Het multiculturele Polen, dat voor Engeland een rechtsstaat was en 200 jaar voor de Franse revolutie dweepte met verlichte idealen, werd vier keer op 170 jaar tijd vernietigd en opgedeeld tussen grootmachten.

Het leidde indirect tot veranderende allianties, wereldoorlogen, de grootste massamoord van de twintigste eeuw en de oprichting van de staat Israël die een ogenschijnlijk onoplosbaar probleem creëerde in het Midden-Oosten.

Dit verpletterend besef volgt uit twee minutieus gedocumenteerde boeken: de herwerkte versie van Poland: A History van de Brits-Poolse historicus Adam Zamoyski en Zwarte Aarde: Geschiedenis van de Holocaust van de Amerikaanse historicus Timothy Snyder.

Polen, middeleeuwse vrijhaven voor joden

Wist je dat…

  • Poolse dynastieën terug gaan tot de tiende eeuw?
  • joodse immigranten er verwelkomd werden om het land te bevolken?
  • toen de bevolking van de rest van Europa werd gehalveerd, de Poolse bevolking zelfs aangroeide met de joodse vluchtelingen die elders de schuld kregen van economische problemen veroorzaakt door de pest? De joodse gemeenschap genoot koninklijke bescherming. Toen ontstond een Joodse staat binnen de Poolse staat. Joden heften hun eigen belastingen en hadden eigen politieke instituten en rechtbanken.
  • de meerderheid van de joden die in 1492 werden verdreven uit Spanje, naar Polen trok? Nadat er in Polen al meer dan 100 moskeeën van de Tataren waren, kwamen er nu ook vele nieuwe synagogen bij.
  • de joden in het zestiende-eeuwse Polen 10% procent van de bevolking uitmaakten en hun eigen taal spraken? Hun staat in de staat werd verder uitgebouwd. Dat begon hier en daar antisemitisme te voeden.
  • de vrijheid van religie al in 1573 in de Poolse grondwet werd opgenomen? Toen West-Europa wegzonk in inquisitie, religieuze vervolgingen en geweld tussen katholieken en protestanten, verzette Polen zich tegen vervolging van protestanten. Katholieke én protestantse parlementsleden kwamen zelfs gewapend tussen om de weinige terechtstellingen te verhinderen. De bisschoppenrechtbank werd afgeschaft en onder de rechtstaat gebracht. Er was geen sektarische mentaliteit: bij verkiezingen stemden katholieken op protestanten en omgekeerd.

Wist je dat…

  • Polen en Litouwen in de veertiende eeuw een Europese supermacht werden, met een grondgebied dat één derde van heel Europa besloeg?
  • de burgerlijke elite al in 1420 rechten van de koning afdwong, en er een parlement kwam dat zijn akkoord moest geven over oorlog, belastingen en aanduiding van de koning?
  • de koning in het begin van de zestiende eeuw al geen wet meer kon doorvoeren zonder akkoord van de parlementsleden, terwijl Frankrijk nog geloofde dat koninklijke macht van God kwam?
  • de sterke democratische traditie ook tegelijk de nagel aan de doodskist was? Zonder sterke leider was het haast onmogelijk om een sterke buitenlandpolitiek te voeren. In een periode waarin andere grote Europese grootmachten twee derde van hun budget aan het leger spendeerden, was dat in Polen amper één vierde. De grootste staat van Europa had het kleinste leger. Reden: de panische angst van de Poolse politieke klasse dat een absolute vorst het leger zou kunnen inzetten om een staatsgreep te plegen. Maar de tijden zouden snel veranderen. Moskou begon een grootmacht te worden met territoriale ambities.
© Pieter Stockmans

Nazivernietigingskamp Buchenwald, Duitsland

Drie opdelingen van Polen vernielden het multiculturele weefsel

In het begin van de achttiende eeuw werd Rusland een grootmacht. Tsaar Peter I begon expansief invloed te vestigen in alle plaatsen van de “Russische wereld”. Polen werd een Russisch protectoraat. De Joodse staat in Polen werd afgeschaft in 1764. Joden waren arm en leefden in sloppenwijken.

Een gewapende opstand was voor Rusland het moment voor de eerste opdeling van Polen: in 1772 werden stukken van Polen aangehecht bij Rusland, Oostenrijk en Pruissen. Schrijvers verspreidden het idee van een achterlijk Polen dat beschaafd werd door verlichte despoten.

De Joodse staat in Polen werd afgeschaft in 1764. Acht jaar later was de eerste opdeling van Polen een feit.

In het overgebleven deel van Polen was er grote interesse in westerse cultuur en verlichtingsdenken. Onder invloed van de Franse revolutie in 1789 kwamen Poolse patriotten in opstand tegen officiële collaboratie met Rusland. Ze slaagden erin om de meest verlichte grondwet van Europa te stemmen. Het inspireerde West-Europa, maar alarmeerde de drie grootmachten. In 1791 viel Rusland Polen binnen en een jaar later was de tweede opdeling een feit.

Revolutionaire Polen vormden milities. Ook joden sloten zich aan met de eerste Joodse militie sinds de Bijbelse tijd. Rusland onderdrukte het protest. Op 17 april 1794 lagen in Warschau 4000 doden op straat.

Oostenrijk en Pruissen kwamen Rusland te hulp en voerden de derde opdeling door: in 1795 was Polen letterlijk van de kaart verdwenen. De naam “Polen” werd gewist uit alle documenten, alsof de acht eeuwen-durende samenlevings- en staatsontwikkeling nooit gebeurd was.

Waarom is dit belangrijk? Omdat de herhaaldelijke vernietiging van de multiculturele Poolse staat in de achttiende eeuw later zou ontaarden in veranderde allianties en wereldoorlogen, en het pad zou effenen voor de finale vernietiging van Polen, de noodzakelijke conditio sine qua non voor de grootste massamoord van de twintigste eeuw.

Volk zonder land

De Poolse natie bleef bestaan zonder grondgebied, als een ondergrondse rebellie van de politieke klasse waarin alle religies en etniciteiten vertegenwoordigd waren. Deze diverse “natie” zag Polen als zijn land en identiteit.

In de negentiende eeuw volgde de ene Poolse opstand na de andere. De Russische onderdrukking was bloediger dan ooit. Anderhalf jaar lang konden 100.000 opstandelingen één van de machtigste legers van de wereld bezig houden, maar dit was het einde van een tijdperk.

Polen had een politiek model kunnen worden van diverse identiteiten met gedeelde waarden, een tegengewicht tegen het komende nationalisme dat zou leiden tot etnische zuiveringen.

Als Polen toen wel zijn onafhankelijkheid had herwonnen, had Oostenrijk dan ook zijn hegemonie over de Balkan kunnen vestigen en was de eerste wereldoorlog dan ook begonnen?

Als de Polen actief hadden kunnen zijn in hun eigen staat, hadden ze de regionale orde dan ook verstoord als revolutionairen overal in Europa, revoluties die wereldoorlogen en dictators zouden voortbrengen in de twintigste eeuw?

Als Polen een land was geworden met de revolutionaire grondwet van 1791, had het land dan een voorbeeld kunnen zijn van een politieke structuur van diverse identiteiten met gedeelde waarden, en een tegengewicht tegen het nationalisme dat zou leiden tot etnische zuiveringen?

Als, als, als.

De drie opdelingen van de achttiende eeuw waren niet de laatste vernietigingen van de Poolse staat die de wereldorde beslissend zouden veranderen. De grootste moest nog komen.

In 1918 was Polen voor het eerst weer op de kaart verschenen na de nederlaag van Duitsland in de Eerste Wereldoorlog. De Poolse regering onder Jozef Pilsudski maakte een einde aan discriminatie tegen joden. Het idee van burgerschap los van religie of etniciteit was nog niet dood.

Maar het begon ouderwets te worden in het Europa van de twintigste eeuw. Na Pilsudski’s dood werd antisemitisme opnieuw officieel aangewakkerd.

© Pieter Stockmans

Israëlische jongeren in het nazivernietigingskamp Auschwitz, Polen

Pools antisemitisme en joodse emigratie naar Palestina

De afbrokkeling van de Poolse tolerantie tegenover joden en andere minderheden, een indirect gevolg van de herhaaldelijke vernietiging van de multiculturele Poolse staat, speelde een grote rol in de opmars van het zionisme.

Het Duitse antisemitisme zou staten verwoesten waar joden woonden. Het Poolse antisemitisme wilde een staat opbouwen waar joden konden wonen.

Polen, Poolse joden en de Poolse geschiedenis hadden een grote inlvoed op de oprichting van Israël in Palestina. Poolse joden groeiden op met de grote Oost-Europese revolutionaire krachten: communisme, Pools nationalisme, zionisme.

Het Duitse antisemitisme wilde staten verwoesten waar joden woonden. Het Poolse antisemitisme wilde een staat opbouwen waar joden konden wonen.

In de jaren ’30 zette de Poolse regering druk op de Britten om meer Poolse joden naar Palestina te laten gaan. Toen de Britten weigerden, begon Polen in 1937 de zionistische militie Hagana te trainen. Toen de radicale vleugel Irgoen zich van de Hagana afsplitste, begon de Poolse militaire inlichtingendienst Irgoen te trainen. Vele Irgoen-leden hadden een verleden in joodse paramilitaire groepen in Polen die zich modelleerden op de Poolse milities die streden voor de onafhankelijkheid van Polen in de negentiende eeuw.

Menachem Begin en Yitzhak Shamir, Irgoen-leden en latere Israëlische eerste ministers, waren Polen.

Terwijl Polen met de Britten een bondgenootschap sloot om tegen de Duitsers te vechten, trainde de Poolse militaire inlichtingendienst joodse radicalen om aanslagen te plegen tegen de Britse overheid in Palestina. Ze trainden in Wolynië, in het oosten van Polen. Van daaruit emigreerden vele Poolse joden met militaire training clandestien naar Palestina.

© Pieter Stockmans

Israëlische jongeren in het nazivernietigingskamp Auschwitz, Polen

Dubbele staatsvernietiging

Het Poolse antisemitisme was een katalysator voor de oprichting van de staat Israël, maar niet voor de Holocaust in Oost-Europa. Polen, al eeuwenlang het vaderland van de meeste Europese joden, zou “zijn” joden nooit uitleveren aan buitenlandse machten, zelfs de antisemitische Poolse partijen niet.

Tot dat inzicht kwam Hitler pas na jarenlange diplomatieke pogingen om Polen te overhalen een nazi-bondgenoot te worden, samen de Sovjetunie binnen te vallen, graanschuur Oekraïne te koloniseren en joden te elimineren.

Hitler dacht dat Polen daartoe overhaald kon worden, omwille van het Poolse antisemitisme en de Poolse hoop om verloren gebied van Rusland terug te winnen. Maar Polen wilde Duitsland niet vertrouwen, net zomin als het de Sovjet-Unie nog wilde vertrouwen.

De nazi’s en de Sovjets schiepen samen de omstandigheden waarin de Holocaust kon plaatsvinden.

En daarmee tekende Polen opnieuw zijn doodvonnis.

Hitler veranderde van tactiek en sloot een akkoord met de Sovjet-Unie. Ze verdeelden Polen opnieuw onder elkaar.

Stalin gaf Hitler de kans om de belangrijkste stap te zetten in de richting van de Holocaust: de vernietiging van de Poolse staat. In het scheppen van de omstandigheden waarin de Holocaust kon plaatsvinden, dragen de nazi’s en de Sovjets samen verantwoordelijkheid.

De joden bleven achter zonder bescherming van eender welke staat. Het kernland waar de afgelopen 500 jaar joden hadden geleefd, werd het gebied waar de Holocaust begon. Binnen drie jaar zouden de meeste van de miljoenen joden daar dood zijn.

Polen had nooit begrepen dat Duitsland niet écht van plan was om tegelijk een oorlog tegen de Sovjet-Unie te voeren én joden te deporteren. Als een bondgenootschap met Polen niet mogelijk was om de Sovjetstaat te vernietigen, dan koos Hitler wel een bondgenootschap met de Sovjet-Unie om Polen te vernietigen.

Maar het einddoel was hetzelfde: de chaos van een vernietigde staat creëren om iets nog extremer te doen.

De massamoord op joden begon pas goed en wel na de vernietiging van de Poolse staat (nog maar sinds 1918 opnieuw op de kaart) door nazi-Duitsland én de Sovjetunie vanaf 1939. Zo begon de Tweede Wereldoorlog.

Antisemitisme alleen kan de schaal van de Holocaust niet verklaren; de dubbele staatsvernietiging van Polen, ongeëvenaard in de geschiedenis, wel.

Nationale autoriteiten werden uitgeschakeld, leiders en intellectuelen vermoord. Lokale autoriteiten werden gedwongen hun taak te veranderen: ze waren geen dienstverleners meer, maar uitvoerders van de rassenpolitiek van de nazi’s.

Logischerwijs werden ook de joden die voor de Poolse staat werkten, waarvan sommigen zionist, gericht naar de uitvoering van dat beleid: andere joden verzamelen voor executies en informatie inwinnen.

Plots was er ook geen Poolse staat meer om het zionisme te steunen. De zionistische milities die getraind waren door de Poolse inlichtingendienst zouden een decennium later wel de Arabische samenleving uitwissen zoals de nazi’s de Poolse hadden uitgewist.

Duitsland zegde vervolgens het akkoord met de Sovjet-Unie op en vernietigde de Sovjetstaat in de gebieden waar de Sovjet-Unie twee jaar eerder de Poolse staat had vernietigd. Uitgerekend in die gebieden werden vrijwel alle joden vermoord. Van gaskamers was nog geen sprake.

Antisemitisme alleen kan de schaal van de massamoord niet verklaren; de dubbele staatsvernietiging, ongeëvenaard in de geschiedenis, wel.

 

 

 

Poland: A History door Adam Zamoyski is uitgegeven door William Collins Books. 426 blzn. ISBN 9780007556212
Zwarte Aarde: Geschiedenis van de Holocaust door Timothy Snyder is uitgegeven door Ambo/Anthos. 477 blzn. ISBN 9789026331312

 

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.