Radicalisering als opbouwend en opbeurend verhaal

Disruptie. Misschien wordt dat wel het woord van het jaar. De term duikt regelmatig op in de technologie- en energiewereld om aan te geven hoe revolutionair de overgang is van het gangbare systeem naar het nieuwe – vaak interactieve – systeem. Denk aan internet, dat onze samenleving grondig heeft veranderd. Kort samengevat: disruptieve processen in onze samenleving zijn processen die “niet meer volgens dezelfde logica” functioneren.

Niet alleen in de wereld van de technologie zie je dat gebeuren. Ook in de politiek en de economie: denk aan de crisis van 2008, de impact ervan op Europa en de (euro)crisis in Griekenland. Of kijk naar de asielcrisis vandaag, en de onmacht van de politiek om daar een gepast antwoord op te vinden. Of het niet langer functioneren van de natiestaten.

‘We hebben nieuwe verhalen nodig, maar die zijn er nog niet. Die moeten stap voor stap opgebouwd worden.’

Er is al veel gepraat over paradigmawisselingen en systeemveranderingen, maar vandaag kunnen we wel zeggen dat we er middenin zitten. Of zoals Erik Paredis, expert duurzame ontwikkeling aan de UGent, het onlangs stelde: ‘Een aantal verhalen die inherent verbonden zijn met onze samenleving en waarop de samenleving is gebouwd, kloppen vandaag niet meer. Bijvoorbeeld dat economische groei welvaart brengt. Of dat we het met technologische vooruitgang wel gaan redden. Of dat we een oplossing kunnen vinden voor een probleem, door dat probleem te isoleren uit de context. We hebben nieuwe verhalen nodig, maar die zijn er nog niet. Die moeten stap voor stap opgebouwd worden.’

Het goede nieuws is dat we die verhalen niet meer hoeven uit te vinden, we moeten er alleen oog voor hebben, ze zichtbaar maken en weerklank geven. En er dan mee aan de slag gaan.

Een andere economie

Dat is wat Jef Peeters doet in zijn boek Veerkracht en burgerschap. Sociaal werk in transitie. In dat boek zet Peeters een theoretisch kader op voor een sociaal-ecologische transitie, waarbij hij sociaal werk, ecologie en duurzaamheid met elkaar verbindt. De paradigmawisseling die we moeten bewerkstelligen gaat ook over een andere economie, andere sociale relaties en een andere politiek. Vraag is dan natuurlijk: wat zijn de sleutelbegrippen waarmee we die nieuwe maatschappij willen opbouwen?

Voor Peeters zijn dat sociale verbondenheid en veerkracht, gecombineerd met actief burgerschap, een economie van de commons en een staat die “partner” is en faciliteert. Dat klinkt abstract, maar wat het boek zo boeiend maakt zijn de concrete projecten, door diverse auteurs uitgeschreven, die in de praktijk een aantal principes van die “disruptieve” logica toepassen in sociaal werk, vormingswerk, de cultuursector of de zorgsector. Daarbij gaat het over een andere visie op arbeid, andere economische modellen, een andere bedrijfsvoering, een andere visie op geld en bezit en op politiek. “Burgerschap” en “empowerment” moeten de basis vormen van een nieuwe invulling van democratie en staat.

Wat als we met z’n allen beslissen dat niet de economie ons bepaalt, maar wij de economie zijn?

Een hoofdstuk van Peeters’ boek gaat over deeleconomie als actief burgerschap en is van de hand van Tine Hens. Hens is inmiddels ook bekend als de auteur van Het klein verzet, een parel van een boek over wat de titel zegt: het kleine verzet. Wat gewone mensen allemaal doen, vaak geslagen door het systeem en gedreven door pure noodzaak, maar vaak ook omdat ze willen leven volgens hun diepe overtuiging. De titel moet ook gelezen worden als “met klein verzet”, traag fietsend en aandachtig om je heen kijkend, in een menselijk tempo, zonder voorbij te gaan aan alles wat van waarde is.

Hens ging in Groot-Brittannië, Griekenland, Denemarken en Letland op zoek naar wat ze zelf omschrijft als “vormen van een andere economie”. Wat betekent het om plots groei als maatstaf los te laten? Wat als we met z’n allen beslissen dat niet de economie ons bepaalt, maar wij de economie zijn?

‘Mensen zeggen soms dat wij naïef zijn om te denken dat we iets aan de economie kunnen veranderen. Ik zeg dat je naïef moet zijn om te geloven dat de economie bestaat buiten ons om,’ tekent Hens op in een gesprek met Karen van Transition Town Crystal Palace, die ze in de buurt van Londen ontmoet. Het is een vorm van disruptief denken: je kijkt naar een probleem en in plaats van erdoor verlamd te worden, zie je het probleem als het begin van een nieuwe dynamiek.

‘Wanneer en waarom is het woord “utopie” een belediging geworden en waarom wordt iedere mogelijkheid om een pad uit te slijten naast het begane pad weggeschoven als utopisch en dus naïef en vooral niet realistisch?’ vraagt Tine Hens zich af. ‘Utopieën zijn onmisbaar’, vindt Hens. ‘Je moet alleen weten welk statuut je eraan geeft.’

Het is een heel eerlijk boek, waarin Hens zelf ook haar eigen uitgangpunten voortdurend tegen het licht houdt. Een boek over kleine successen en grote mislukkingen, want, zo zegt een activist in Griekenland haar: ‘Het bewustzijn verandert minder snel dan de economische realiteit. Het is en blijft keihard.’

Verandering gaat gepaard met verwarring en met conflict, maar succes is niet het ultieme criterium. Wel dit: ‘Verandering begint bij het formuleren van een alternatief, van een wenselijk en menselijk maatschappijmodel waarvan de realisatie aan niemand kan uitbesteed worden. Het is een project van burgers, van u en ik, van jong en oud, van vandaag en morgen, van ons allemaal’ (Harald Welzer in Zelf denken).

Wat we zelf doen…

Wie daarvoor nog concrete inspiratie nodig heeft, kan Stop met klagen. Doe-het-zelfgids voor een vrolijke nieuwe wereld van Low Impact Man Steven Vromman ter hand nemen.

Een toegankelijk boek, dat vooral het potentieel aanspreekt van wat we allemaal wél kunnen. En dat gaat verder dan bewust consumeren, eigen groenten kweken of de spreekwoordelijke spaarlampen indraaien.

Het gaat ook over actief burgerschap en betrokkenheid bij de grotere wereld en over welk mens- en wereldbeeld ons leven bepaalt. Vromman schrijft: ‘Waar ik de eerste jaren nogal obsessief wilde aantonen hoe we onze manier van leven kunnen veranderen, ligt de nadruk nu op verandering van ons wereldbeeld, ons zelfbeeld, onze mentale focus. Hoe we naar onszelf en de wereld kijken, zal meer bepalend zijn dan de was doen op 30°C.’
www.stopmetklagen.be .

Veerkracht en burgerschap. Sociaal werk in transitie door Jef Peeters (red.) is uitgegeven door Epo. 349 blzn. ISBN 9789462670440.

Het klein verzet door Tine Hens is uitgegeven door Epo en Oikos. 291 blzn. ISBN 9789462670044.

Stop met klagen. Doe-het-zelfgids voor een vrolijke nieuwe wereld door Steven Vromman is uitgegeven door Borgerhoff & Lamberigts. 190 blzn. ISNB 9789089315014.

Dit artikel werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts €20 kan u hier een jaarabonnement nemen!