Wexit: een exodus uit de grote waarheid

Ik moet het toegeven, ik ben een beetje in shock. Terwijl ik dit schrijf, zijn de resultaten van het Brexitreferendum net bekend. Toen ik vanmorgen vroeg wakker werd, en in mijn bed naar de radio luisterde, was ik eigenlijk te verbijsterd om zelfs maar te vloeken. (Dat heb ik ondertussen al uitgebreid gedaan.) Wanneer dit stuk verschijnt, zijn er al tonnen verklaringen en analyses verschenen. Ik zal tegen dan waarschijnlijk nog steeds diep bedroefd zijn en in de war.

Ik had het al erg moeilijk de voorbije dagen en weken. Zelfs maar proberen te lezen welke onvoorstelbare onzin en flagrante leugens werden verteld door de voorstanders van ‘leave’ lukte me nauwelijks. Het maakte me fysiek misselijk. Je kunt erg veel respect proberen op te brengen voor een ander, maar de waarheid heeft ook rechten, denk ik dan. De wanhoop en ontheemding proberen te begrijpen van heel wat mensen die voor de  vertrekoptie kozen, dat is evenwel een cruciale opgave. Ook op dat vlak heeft de waarheid rechten, ook als die onaangenaam is.

Het is verwarrend. Ik voel tegelijk de kracht van de Europese droom die me al zo lang drijft, van de waarden die erin vervat zitten, en tegelijk de eindeloze frustratie. Frustratie over de manier waarop individuele landen jarenlang de stappen vooruit hebben geblokkeerd die de EU dichter bij die droom (een volgens mij ‘noodzakelijke’ droom) hadden kunnen brengen.

Het is erg bitter te weten dat net een land als het VK heeft verhinderd dat de EU een sterker bovennationaal sociaal beleid had kunnen ontwikkelen. Dat het net nu veel mensen zijn die door een te weinig politiek gecorrigeerde economische globalisering naar de marge van de samenleving worden geduwd die hun angsten richten tegen de EU is in zekere zin te begrijpen, maar het is ook zo tragisch.

Het is erg bitter te weten dat net een land als het VK heeft verhinderd dat de EU een sterker bovennationaal sociaal beleid had kunnen ontwikkelen

Een deel van de populistische leiders van het leave-kamp is net gemotiveerd door een onwankelbaar geloof in een vorm van neoliberalisme die nog veel minder perspectief geeft aan wie het nu al moeilijk heeft. Vanuit een blind geloof in ‘de waarheid’ werd verhinderd dat meer bovennationale vormen van beleid werden uitgebouwd die net wel een betere sociale bescherming hadden kunnen bieden aan wie het nu erg moeilijk heeft.

Vanuit het willen geloven in een gevaarlijke fictie van ‘nationale soevereiniteit’ – in tijden van klimaatverandering, planetaire grenzen en groeiende ongelijkheid – volharden sommigen in het niet willen zien van een veranderende wereld. Het heeft in een aantal opzichten iets te maken met waarheid: een soms onaangename waarheid (waar je moeite voor moet doen, die je uit je veilige zone kan brengen) tegenover ‘de’ waarheid (die krampachtig is, en geen twijfel toelaat).

En die ene dimensie brengt me met een omweg bij het onderwerp waarover ik eigenlijk wilde schrijven. Het gaat over iets heel anders, en tegelijk toch ook een beetje niet. Iets over geloof, waarden en waarheid. De voorbije dagen was er in de kranten een en ander te doen over de manier waarop aartsbisschop De Kesel een soort machtsstrijd uitvecht met een ultraconservatieve broederschap.

Het is delicaat om iets te zeggen over geloof. Zelf ben ik niet gelovig, al moet ik er wel aan toevoegen dat spiritualiteit een belangrijke rol speelt in mijn leven. Of mensen geloven of niet, ik vind het allebei normaal. Ik heb moeite met extremisten, aan beide kanten. Maar dat is mijn mening, ik wil verder niet oordelen en gun iedereen haar of zijn overtuiging.

Ik hoop oprecht dat mensen die geloven uit dat geloof een vorm van rust en innerlijke vrede kunnen halen. Ik hoop voor hen dat ze zich getroost weten door hun geloof zodra ze botsen op de eenzaamheid die ook hoort bij het menszijn. Ik voel me op geen enkele manier ‘beter’ dan mensen die wel geloven, en zou ook niet aanvaarden dat gelovigen zich wel zo voelen tegenover mij.

Wat mij interesseert, zijn de waarden die mensen inspireren. En we kunnen in tijden van groeiende polarisering en verharding best wel wat inspirerende waarden gebruiken. Tegenover de spirituele leegte van het consumentisme en een dominante economische visie waarin alles een ‘product’ is, is wat waardevolle inspiratie erg wenselijk.

In tijden van groeiende polarisering en verharding kunnen we best wel wat inspirerende waarden gebruiken

Waarden kunnen verbindend zijn, inclusief dus. Ze kunnen ons helpen om meer gemeenschap te worden, een gemeenschap van burgers van de planeet. Als wereldburgers zitten we in dezelfde boot. Als we bereid zijn de woeste baren te onderkennen die op ons afkomen, kunnen we ook samen verhalen ontwikkelen die een uitweg bieden voor ons allemaal, en niet enkel voor de happy few, de ‘uitverkorenen’ als het ware.

Een geloof is ook een verhaal. Het gaat over het verder vertellen van sterke verhalen, over het delen van symbolen en rituelen, over het waarderen van een aantal tradities, over het koesteren van hoop. Als je het zo omschrijft, kan er veel positieve en inclusieve kracht uitgaan van een geloof. In de concrete praktijk gaat het er vaak anders aan toe en worden mensen wel uitgesloten, worden ze beschouwd als ‘andere’, terwijl ze vaak net dezelfde waarden delen of willen delen.

Waarden veronderstellen volgens mij dialoog en permanente zelfreflectie. Ze kunnen sterk zijn, maar je moet ze wel telkens opnieuw invullen. Waarden impliceren ook conflicten, en dus het zoeken naar aanvaardbare oplossingen. In dialoog gaan wil niet zeggen dat je pleit voor relativisme. Het wil wel zeggen dat je de wereld toelaat in je eigen reflectie.

De Kesel wil blijkbaar dat zijn geloof voor een stuk mee kan gaan met de tijd. Het mag wat mij betreft best wat sneller gaan, maar goed. Maar niet iedereen denkt daar zo over. Ik lees in de krant (DS, 23/06) dat een conservatieve theoloog een andere mening heeft dan de bisschop. De Kesel zou volgens hem zijn mening willen doordrukken vanuit het idee dat de kerk mee moet evolueren met de wereld. “Maar de kracht van de Kerk bestaat net in de tijdloze waarheden die ze verkondigt, terwijl de maatschappij constant verandert. De Kesel hanteert de menselijke maat, een figuur als Léonard richt zijn blik naar het bovennatuurlijke, wat ik veel meer apprecieer. Ik geloof in hemel en hel.”

Hoe ga je om met waarheid? ‘Leven in waarheid’ kan willen zeggen dat je net wel oog hebt voor wat hier nogal neerbuigend de “menselijke maat” wordt genoemd. Zo kun je oog krijgen voor het reële lijden van mensen, om even in de religieuze beeldspraak te blijven. Je alleen willen vastklampen aan een onaantastbare en zelfs “tijdloze” waarheid kan leiden tot een blindheid die gevaarlijk is.

Het wordt exclusief, het sluit dialoog en zelfreflectie uit, het sluit de wereld uit. Nochtans is het die wereld waar we in wonen. Nochtans zou die wereld op dit moment best wel een waarde als mededogen kunnen gebruiken. Een voortdurend gesprek over de waarden die we delen en de omgang met de waarden die we niet delen lijkt me veel urgenter dan het tegenover elkaar stellen van waarheden die alleen maar onwankelbaar mogen zijn.

En ik ga nog even door met enigszins religieuze beeldspraak. Om dichter bij de menselijke waarheid te komen is het misschien wel goed te pleiten voor een exodus uit grote onwankelbare waarheden. Het is heel mooi dat je waarden doorheen de tijd probeert levend te houden en te koesteren. Maar ze leven enkel als ze elke dag opnieuw worden bevraagd, vanuit de werkelijkheid van de wereld. Dat is geen zwakte, dat is sterkte.

Misschien hebben de Britten de verkeerde Brexit gekozen

En om terug de overstap te maken naar het begin van dit stuk: misschien hebben de Britten de verkeerde Brexit gekozen. Een heel ander soort Brexit, uit onwankelbare waarheden en ficties, om dichter te komen bij een Europa van waarden, dat zou beter geweest zijn.

En de EU zou in zekere zin ook een soort Brexit moeten maken uit een doodlopende versie van zichzelf. Een stap weg van de zogenaamd tijdloze waarheid die sommige lidstaten en sommige politieke stromingen willen opleggen aan de EU om een stap dichter te komen bij de droom van het Europese vredesproject die dit continent aan zichzelf verplicht is.