Links en Europa: laatste kans?

De Griekse crisis is terug van nooit weggeweest. Na het akkoord van vorige zomer blijkt intussen dat Griekenland de daarin vastgelegde doelstellingen op vlak van terugdringen van begrotingstekort en overheidsschuld niet haalt.

Dus moet er dezer dagen nog maar eens overeenstemming worden gevonden met de schuldeisers over nieuwe maatregelen. Dan pas krijgt Griekenland toegang tot afgesproken leningen om daar binnenkort weer een pakketje aflossingen mee te betalen en zo nog maar eens een faillissement te vermijden.

Een beetje snuggere observator schudde het hoofd wanneer de voorbije maanden voor de zoveelste keer werd verklaard dat de eurocrisis is opgelost.

Wat hadden we dan ook anders verwacht van een akkoord waarin geen van de protagonisten geloofde, niet de Griekse premier Tsipras noch de Duitse minister van financiën Schaüble? Een beetje snuggere observator schudde dan ook het hoofd wanneer de voorbije maanden voor de zoveelste keer werd verklaard dat de eurocrisis is opgelost. Wanneer die boomerang onvermijdelijk toch terugkeert, zakt het vertrouwen in de politiek nog wat verder. Met de vluchtelingenaanpak hetzelfde verhaal, trouwens.

De meest recente aflevering (zondag 24 april) van het doorgaans geweldige Nederlandse VPRO-programma Tegenlicht leek dan ook goed getimed. De reportage met als titel “Volk, macht en Varoufakis” zou ingaan op de nieuwe beweging, DiEM25, die de kortstondige Griekse minister van financiën onlangs heeft gesticht met als doel de vorming van een nieuw, werkelijk democratisch bestuurd Europa. Toen bleek dat de Duitse economisch-socioloog Wolfgang Streeck een prominente rol had in de aflevering (indien u zich zou afvragen wie mijn intellectuele helden zijn, daar heb je er één), was ik helemaal benieuwd. Maar ik ben een beetje op mijn honger blijven zitten.

We zagen Yanis Varoufakis in zijn gekende flamboyante stijl nog maar eens uitleggen hoe de eurocrisis is ontstaan, ten gevolge van de financialisering van de economie, de constructiefouten van de euro en de collaboratie van een deel van de Europese sociaaldemocratie. Streeck gaf een crash course in de literatuur omtrent comparatief kapitalisme en ging daarmee verder terug om de eurocrisis te verklaren. Eén munt voor maatschappijen met een verschillende economische geschiedenis, structuur en cultuur kan niet werken en werkelijke democratie op Europees niveau is een illusie. Twee keer uitgelegd in Engels met een heerlijke Griekse en Duitse tongval, trouwens.

Verder werden deze macro-beschouwingen doorspekt met micro-verslagen van hoe lokaal in verzet wordt gegaan tegen en geprofiteerd wordt van Europese en globale mechanismen. Die lokale impressies waren niet volledig geslaagd, omdat het ging om verzet in het Spaanse stadje Pontevedra tegen nationaal beleid van de regering-Rajoy en om de belangen van de City of London, buiten de eurozone.

Maar wat vooral ontbrak was een discussie over de vraag hoe Europa hervormd moet worden in een veel meer democratische en rechtvaardige zin. Wat houdt deze doelstelling precies in en wat is de juiste strategie om dat doel te bereiken? Varoufakis en Streeck verschillen daarin van mening en vertegenwoordigen verschillende strekkingen binnen de Europese linkerzijde, maar dit belangrijke debat kwam niet aan bod (zie ook MO* paper 101).

Streeck bepleit een dringende ontmanteling van de euro en het teruggeven van beslissingsmacht aan de natie-staten.

Varoufakis en DiEM25 denken dat de Europese constructie radicaal kan hervormd worden, van buitenaf maar vertrekkende van het bestaande kader, en nemen zich voor om dat de komende tien jaar in stappen te proberen doen. Mocht dat niet lukken, trekken zij definitief hun conclusies over Europa. Streeck gelooft nu al niet in deze utopie en bepleit een dringende ontmanteling van de euro en het teruggeven van beslissingsmacht aan de natie-staten, het enige niveau waarop werkelijk democratisch kan bestuurd worden. In Duitsland heeft hij hierover een pittige discussie gevoerd met de bekende filosoof Jürgen Habermas in wat bekend is geworden als de Streeck-Habermas controverse. Een echt debat tussen Varoufakis en Streeck had erg verhelderend kunnen zijn.

Ook buiten academische ivoren torens loopt die breuklijn. In het Verenigd Koninkrijk is de linkerzijde verdeeld over het Brexit-vraagstuk in het referendum van juni. Sommigen stellen dat het VK enkel progressief bestuurd kan worden buiten de EU, anderen vinden de EU een tegengewicht tegen een nog meer neoliberaal beleid en willen de EU sociaal maken. Dezelfde debatten zijn aan de gang in vele andere lidstaten, vooral maar niet alleen in Zuid-Europa. De discussie is trouwens niet nieuw, en is met betrekking tot de Europese integratie terug te voeren naar de eerste stapjes in dat proces, en is inzake reformisme of revolutie als politieke strategie even oud als de politieke linkerzijde zelf.

Soms moet je kunnen toegeven, zelfs in een column, dat je het eigenlijk niet goed weet. Dat geldt voor mij in deze discussie. Gramsci is momenteel populair in onze kranten, en mijn positie in dit debat is samen te vatten met zijn bekende motto: ‘pessimism of the intellect, optimism of the will’. Over de gebreken van het huidige Europa is de werkelijke linkerzijde het unaniem eens. De analyse van Streeck en anderen dat er heel veel redenen zijn waarom het heel erg moeilijk is om dat Europa van binnenuit te veranderen, vind ik ook zeer overtuigend.

‘Ik ben minder overtuigd dat de soevereine natiestaat vanzelf democratischer en rechtvaardiger zou zijn.’

Maar ik ben minder overtuigd dat de soevereine natiestaat vanzelf democratischer en rechtvaardiger (en überhaupt soevereiner) zou zijn. En sommige problemen zoals klimaatverandering en belastingsontwijking kunnen we nu eenmaal veel krachtiger aanpakken in Europees verband. Een aantal gerichte hervormingen kunnen Europa socialer maken en ervoor zorgen dat zowel op Europees als op nationaal niveau er veel werkelijker democratisch kan bestuurd worden.

Maar als er de komende jaren niets in die richting verandert, dan zal ik inderdaad moeten toegeven, zoals me soms wordt aangewreven, dat mijn optimisme naïef was. De mededeling van de Europese Commissie van begin april over een ‘Europese pijler van sociale rechten’, helemaal in het teken van de aanpasbaarheid van arbeidsmarkten aan economische grillen, belooft weinig goeds. Wil men vermijden dat nog veel meer mensen ten linkerzijde hun conclusies over de EU trekken, dan moet er snel echt radicaal van koers veranderd worden. Jean-Claude Juncker noemde deze Commissie die van ‘de laatste kans’. Dat lijkt ze inderdaad te zijn voor een alsmaar groter deel ter linkerzijde.

DiEM25 en anderen reiken daarbij nog één keer de hand. Maar er rest niet veel tijd meer. Ik zou 2025 bijna naïef noemen.