Schieten op de morele rebel

Voor die morele rebel hebben we doorgaans bewondering. We kijken op naar zijn of haar moed om tegen de stroom in te gaan, om onrecht aan te klagen, om op te treden tegen geweld, oneerlijkheid of ongelijkheid.

Maar het is niet altijd zo. De rebel kan ook grote weerstand opwekken. Wanneer? Als hij rebelleert tegen gedrag waaraan we zelf schuldig zijn.

Wellicht bent u vertrouwd met het wereldbekende (en ook vaak bekritiseerde) experiment van de Amerikaanse psycholoog Stanley Milgram, die in de zestiger jaren de dynamiek van macht en gehoorzaamheid onderzocht. Hij keek hoe ver mensen zouden gaan in het onder bevel toedienen van elektrische schokken aan anderen (in feite acteurs die deden alsof ze pijn hadden).

De meeste deelnemers gingen ver mee in het experiment: bijna twee derden van hen waren zelfs zo gehoorzaam en betrokken dat ze het voltage opdreven tot de maximale 450 volt. Maar een deel van de groep weigerde op een bepaald moment verder te gaan. Wij, als passieve toeschouwers van dit onthutsende experiment, zijn blij met die kritische, moedige burgers. Maar wanneer men de volgzamen vroeg naar hun mening over de weigeraars, zag je een heel ander plaatje. Meegaande deelnemers beschuldigden de weigeraars ervan zich belachelijk te gedragen, geen oog te hebben voor de behoeften van de onderzoeker, of beschouwden hen als opgevers.

Het is niet zo moeilijk om te zien wat er aan de hand is: wie zelf betrokken is bij iets waar de morele rebel zich tegen afzet, ziet in het gedrag van de rebel een aantijging van zijn eigen gedrag. Hij voelt zich, met andere woorden, beschuldigd. Om dit gevoel van beschuldiging te vermijden of te verkleinen, probeert hij vervolgens de morele rebel onderuit te halen - een fenomeen dat in het Engels do-gooder derogation wordt genoemd, of het afbreken van wie goed wil doen.

We zien deze dynamiek niet enkel aan het werk in gekunstelde experimenten à la Milgram, maar vinden hem continu terug in het dagelijks leven. Als u hier en daar wat lovenswaardig gedrag stelt, werd u wellicht al geconfronteerd met kritiek daarop. Een nogal populaire strategie is de beschuldiging van inconsequentie of hypocrisie. U brengt een sociale stem uit, maar wordt er ter rechterzijde van beschuldigd terzelfder tijd met een dure auto te rijden. U gaat met de fiets naar het werk, maar moet horen dat u vorig jaar met het vliegtuig op reis ging. De redenering lijkt te zijn dat wie niet over de hele lijn consequent is, maar beter niets kan doen.

Natuurlijk kunnen dergelijke beschuldigingen ook komen van mensen die dat gedrag zelf niet stellen en die in die zin consequenter zijn dan u. Een groene jongen die zelf nooit vliegt, kan u ervan beschuldigen inconsequent te zijn omdat u wel groen stemt maar het vliegtuig in plaats van de trein neemt naar Zuid-Frankrijk. In zo’n gevallen gaat het niet om het onderuit halen van iemand die beter doet, maar om het effectief blootleggen van een inconsistentie.

Een klassiek voorbeeld in mijn eigen “vakgebied” is de veganist die de vegetariër van inconsequentie beschuldigt omdat hij of zij zich nog schuldig maakt aan het drinken van melk

Dergelijke verwijten komen vaak voort uit irritatie en ongeduld. Een klassiek voorbeeld in mijn eigen “vakgebied” is de veganist die de vegetariër van inconsequentie beschuldigt omdat hij of zij zich nog schuldig maakt aan het drinken van melk (melkproductie impliceert het doden van kalfjes). De vrees is vaak dat het einddoel (wat dat ook moge wezen) niet gehaald zal worden omdat mensen al tevreden zijn en hun geweten sussen met bepaalde stappen.

Wie zich beschuldigd voelt, zal zelden gemotiveerd zijn om te handelen of beter te doen. Bij het gevoel aangevallen te worden, loert het gevaar van polarisatie om de hoek: er ontstaat snel een ik versus jou situatie, een wij versus zij. En dat is nu net wat we kunnen missen als kiespijn wanneer het om gedragsverandering gaat.

Aantijgingen van hypocrisie en inconsistentie zetten mijns inziens maar zelden zoden aan de dijk. Ze zijn heel menselijk, maar ik stel voor dat we twee keer onze tong omdraaien voor we iemand vertellen dat hij inconsistent of hypocriet is. Wanneer we ons laatdunkend uitlaten over iemand die op een bepaald gebied meer the right thing doet dan wij, moeten we ons afvragen of we niet handelen vanuit een schuldgevoel.

Wanneer we, andersom, vanuit een eigen “superieure” positie iemand aanpakken die volgens ons niet genoeg doet, moeten we bedenken dat we die persoon op die manier wellicht niet zullen aanmoedigen of in ons kamp zullen krijgen. Een begripvolle houding en een eeuwige alertheid voor de eigen blinde vlekken zijn in die context veel nuttiger.

Het enige dat nodig is voor de overwinning van het kwade, zei Edmund Burke, is dat de goede mensen niets doen. Nog nefaster is het wanneer goede mensen het goede dat andere goede mensen doen, onderuit proberen te halen. Ik zou zeggen: laat ons openminded en eerlijk genoeg zijn om het Schone, het Ware en het Goede (om Plato even in te roepen) te kunnen zien in mensen, en het zo te vermeerderen.