Mia Doornaert en de grenzen van de mens

Op 7 december 2015, een dag na de extreemrechtse overwinning in Frankrijk die zo’n duidelijk signaal was dat ze een week later met klem zou worden rechtgezet, verscheen een artikel van Mia Doornaert in De Standaard. De Herberg van Marine Le Pen was een begripvol, onbevooroordeeld en niet oordelend stuk, adjectieven die ik jammer genoeg niet vaak gebruik om haar artikels te beschrijven.

Wat in Frankrijk gebeurde, viel niet zomaar te negeren: het land stemde massaal voor een openlijk racistische partij die staat voor alles waar een modern, progressief en intelligent volk van walgt. Als Houellebecq realistisch wilde zijn over politieke achteruitgang in de nabije toekomst van Frankrijk, dan had hij Soumission moeten schrijven met het Front National aan de macht. Dat was pas “prikkelend” geweest. Maar toegegeven, daar maak je geen goede mop mee. En dat is misschien wat Houellebecq wilde: lachen. En boeken verkopen.

Wat écht interessant was in haar artikel, was een soort begrip voor het mensdom, voor de vraag waar de grenzen van de mens liggen.

Wat in Frankrijk gebeurde, was bekritiseerbaar: elementaire principes overboord gooien en op die manier het terrorisme de facto laten zegevieren. Maar in het artikel van Doornaert was geen streepje verwijt te vinden. Er waren integendeel “oorzaken” voor de opmars van het FN, oorzaken die nergens te bespeuren zijn wanneer ze op een minder genuanceerde manier schrijft.

Komt dit begrip doordat ze ook soms als Frankrijkkenner fungeert? Zou ze minder oordelend over moslims schrijven als ze ook islamkenner was, bijvoorbeeld? Alleszins, wat écht interessant was in haar artikel, was een soort begrip voor het mensdom, voor de vraag waar de grenzen van de mens liggen.

Een goede vraag

Waar eindigt de mens? klinkt als een pretentieuze titel, maar is eigenlijk ook een goede vraag. Waar eindigt de mens en waar begint de staat? Zeer waarschijnlijk een klassiek filosofisch dilemma, dat ik nu echter niet zal oplossen. Omdat ik even bij de vraag wil blijven, uiteraard open voor een gezamenlijke zoektocht naar een antwoord.

Doornaert haalde in haar artikel de oproep aan van de Vereniging van Burgemeesters van Frankrijk (AMF) om geen kerststal te plaatsen in stadshuizen. De vraag, een routineuze herinnering van de Franse laïcité, zou volgens Doornaert de “kloof” tussen de verkozenen en de burger weerspiegelen. De echte gevaren zijn toch de jeugdbendes, de terroristen en de IS-predikanten, niet kindje Jezus? Voor haar was het logisch dat Le Pen daar stemmen mee zou winnen.

Ze haalde nog een voorbeeld aan om te illustreren hoe groot de verwachtingen zijn van de Franse secularisering: van een burgemeester in functie wordt verwacht om zelfs niet “uit macht der gewoonte” een kruisteken te slaan tijdens een of andere plechtigheid. Wat Doornaert ervan vond, schreef ze er niet bij. Ze haalde wel aan dat een gedragscode zoals die van de AMF volgens haar Marine Le Pen een extra duwtje gaf tijdens die zwarte herfstzondag.

Doornaert was niet oordelend tegenover de AMF en begripvol tegenover de Franse keuze voor een partij die de ideeën van egalité, liberté en fraternité zodanig vernauwt. Een paar alinea’s later zou het zelfs logisch zijn dat ‘het verleden van fille aînée de l’église vervlochten is met het christendom’ en ‘dát willen uitvlakken zou averechts werken bij de Fransen’. Was dat begrip voor het verzet tegen de ontkerkelijking wat ik hier las? Was dat een soort aanvaarding dat religieus erfgoed deel uitmaakt van de mens?

Je krijgt geen respect door te oordelen met twee maten en gewichten.

Doornaert leek te begrijpen dat de menselijkheid van een individu niet eindigt wanneer die een ambt bekleedt, politiek bedrijft of wanneer een land kiest voor de scheiding van kerk en staat. Professionaliteit mag (moet!) worden gevraagd, maar niet het opgeven van de menselijkheid. Omdat het niet verstandig is, omdat het niet lukt…

De erkenning van die menselijkheid zou de eerste stap moeten zijn in welke richting we ook willen wandelen. En het probleem is dat we soms in staat zijn om die menselijkheid te aanvaarden en soms niet. En dat is een probleem omdat het onze geloofwaardigheid ondermijnt: je kan uiteraard oordelen met twee maten en twee gewichten, dat is jouw volste recht, maar respect zal je daar niet in ruil voor krijgen.

Neutraliteit

Waar eindigt de moslima en begint de loketbediende? Waar eindigt de nationalist en begint de hoofdredacteur? Waar eindigt de islamofoob en begint de huisarts? Waar eindigt de partijvoorzitter en begint de burgemeester? Allemaal legitieme vragen zolang we die allemaal stellen en bereid zijn om rekening te houden met alle antwoorden en de mogelijkheid dat de mens nergens hoeft te eindigen.

Niet weten waar iemand voor staat, maakt hem of haar niet neutraal, het wekt alleen maar de indruk dat hij of zij neutraal is. Neutraal ben je nooit, want je bent een mens. Wat je wel kan zijn, is bekwaam, professioneel, respectvol (of niet). Mens zijn is geen hinderpaal, evenmin als je religie en de manier waarop je verkiest die te beleven, zij het met een kerststal of een hoofddoek.

Frankrijk schrok van zichzelf en corrigeerde nadrukkelijk het signaal dat het een week vroeger had gegeven.

Maar het is vooral schadelijk om te zien hoe empathisch, begripvol en voorzichtig we kunnen zijn voor de zwaktes van onze vrienden, terwijl we zo verdomd hard willen zijn voor de anderen. Hoe weinig inspanning er soms wordt gedaan om te streven naar dat respect, dat zo vanzelfsprekend is als het over nabije mensen en onderwerpen gaat.

Frankrijk corrigeerde een week later. Frankrijk schrok van zichzelf en corrigeerde nadrukkelijk het signaal dat het een week vroeger had gegeven.

Hadden we allemaal maar de integriteit die Frankrijk op dat moment toonde (even de schending van mensenrechten door institutioneel Frankrijk buiten discussie gelaten). De integriteit om van onszelf te schrikken en om te durven corrigeren wanneer we van onszelf schrikken, lijkt eigenlijk de ware uitdaging van onze tijd.