Een bril om naar de onrust in Congo te kijken

De wereld houdt de adem in. Breekt de hel los in Congo en zakt het land helemaal weg in onbestuurbaarheid? We weten het niet. Wat we wel weten: wat in Congo gebeurt, kan een ver-van-ons-bedshow lijken, maar dat is het niet. Uiteraard is chaos in dit straatarme land slecht nieuws voor de zeventig miljoen Congolezen die al tot de armste mensen ter wereld horen.

Ook al ligt Kinshasa op zevenduizend kilometer van Brussel, wat in Congo gebeurt, zal zich meer en meer laten voelen tot in Europa

Maar er is meer dat ons bindt dan enkel het feit dat we allen mensen zijn en de historische band met het land. Ook al ligt Kinshasa op zevenduizend kilometer van Brussel, wat in Congo gebeurt, zal zich meer en meer laten voelen tot in Europa. Als dit vochtige hart van Afrika wegglijdt in chaos, is dat slecht nieuws voor de economische ontwikkeling van Afrika, en met een Afrikaanse bevolking die snel blijft groeien, betekent dat dan weer dat de redenen om te migreren alleen maar toenemen. En de Middellandse Zee is nu al een massagraf.

Als dit reusachtige land een soort super-Haïti wordt dat al zijn bomen kapt, kapt het de tweede long van de wereld. Dat is nog niet voor morgen maar het is slecht nieuws voor de mondiale klimaatverandering. En wetenschappelijk onderzoek geeft aan dat Afrika het continent wordt dat het meest onder klimaatverandering te lijden zal hebben. Ook klimaatverandering zal tot Afrikaanse migratie leiden.

Waarom stort Kabila zijn land in de chaos?

Machtswellust? Speelt mee. Maar er is ook het zakenimperium dat zijn familie heeft opgebouwd en dat Bloomberg onlangs in kaart bracht. De familie heeft overal in het land belangen: diamantconcessies, kippenboerderijen, aandelen in kopermijnen, in een bank… De familie vreest zonder twijfel dat dit imperium bedreigd is, als iemand anders aan de macht komt. Onderzoek kan op dat moment immers aantonen dat een groot deel ervan onwettelijk tot stand is gekomen – zelfs als dat niet het geval zou zijn, kan dat worden aangetoond want rechters doen in Congo vaak wat de politiek hen vraagt. Bovendien functioneren een aantal van die ondernemingen ook alleen maar als ze een steuntje krijgen van de politieke macht.

In sommige Afrikaanse landen, maar zeker in Congo, is de politiek de manier om rijk te worden

In sommige Afrikaanse landen, maar zeker in Congo, is de politiek de manier om rijk te worden. Als je de politiek verlaat, is je rijkdom meteen ook in gevaar want dan treedt iemand aan die hetzelfde wil doen als jij. In een land waar het gerecht niet onafhankelijk is van de politieke machtshebbers, kan er van alles gebeuren met je zakelijke belangen. Daarom klampen leiders zich vast aan de macht.

Vooral in Centraal-Afrika hebben leiders moeite met aftreden. Als een leider zijn land relatief goed leidt, zoals Kagame in Rwanda, kan hij daar – mits een goed veiligheidsapparaat – nog mee weg komen. In Burundi of Congo waar de prestaties van de regeringen veel minder zijn, ligt dat veel moeilijker. Daarom trilt Congo van woede omdat deze president, die vooral aan zichzelf heeft gedacht, niet wil aftreden.

Het belang van bestuur

Zo zijn we (opnieuw) aanbeland bij het blijkbaar onoplosbare bestuurlijke probleem van Congo. Als Zuid-Korea of China, die in 1960 armer waren dan Congo, nu zoveel rijker zijn, is dat in belangrijke mate te danken aan het feit dat ze een goed functionerende staat hadden, en Congo niet.

Oost-Aziatische landen danken dat aan de confucianistische cultuur die al tweeduizend jaar geleden in China de staat uitvond. Het houden van staatsexamens om de beste mensen te selecteren en vooral niet de familieleden of vriendjes van de leiders, stond daarbij centraal. Niet dat die sterke staten zonder problemen zijn. Vooral in China duldde die staat meestal geen tegenmacht – geen georganiseerde religie, geen onafhankelijke rechters, …. Dat werkt goed zolang het land over relatief goede leiders beschikt. Als dat niet het geval is, wenken rampen zoals de Grote Sprong Voorwaarts.

Congo werd sinds 1960 slecht bestuurd of het nu een dictatuur of een democratie was. Een belangrijke reden is de manier waarop het gekoloniseerd werd.

Congo van zijn kant werd sinds 1960 slecht bestuurd of het nu een dictatuur of een democratie was. De internationale gemeenschap investeerde zwaar in de organisatie van verkiezingen na de burgeroorlog in 2007. Maar die verkiezingen hebben de bestuurlijke problemen niet opgelost. Ook uit het onderzoekswerk van de Britse ontwikkelingseconoom Paul Collier bleek al dat democratie niet per se leidt tot goed bestuur.

Francis Fukuyama toont ons in zijn onovertroffen boek The origins of political order dat een democratie maar goed werkt als er een functionerende staat is, en een samenleving die sterk genoeg is om rekenschap op te leggen aan die staat. Een functionerende staat beschikt over het geweldmonopolie, schept regels die hij ook kan doen naleven, levert basisdiensten zoals onderwijs en zorg, … In Congo is dat allemaal onnoemelijk zwak. Het beste bewijs daarvan is dat het land niet eens zijn grenzen weet te beschermen tegenover een klein buurland als Rwanda. Er worden wel belastingen geheven door de ambtenaren van Financiën maar het leeuwendeel daarvan belandt niet bij de staat.

Niet alle Afrikaanse landen doen het zo slecht, maar de landen die worstelen, zijn landen die niet over een effectieve staat beschikken. Een belangrijke reden daarvoor is de manier waarop er in Afrika gekoloniseerd is geworden: er werden kunstmatige entiteiten geschapen die cultureel of geografisch niet echt een eenheid vormden. Bovendien waren de kolonisatoren vooral geïnteresseerd in snelle winst door grondstoffen. Anders dan in pakweg India of Indonesië investeerden ze niet genoeg of bleven ze niet lang genoeg om een stevige staat tot stand te brengen.

Verandering is moeilijk

De problemen van vandaag hebben dus diepe historische wortels. Er zijn geen snelle oplossingen. Ik herinner me dat België na de Congolese verkiezingen vol goeie moed een programma voor beter bestuur in zijn ontwikkelingssamenwerking opnam. Dat bleek een uiterst frustrerende ervaring: de Belgen slaagden er zelfs na vier jaar niet in om te weten te komen hoeveel mensen de Congolese staat precies in dienst had. En als dat niet duidelijk is, is ook niet duidelijk hoeveel er precies moet worden betaald aan ambtenaren. Die vaagheid heeft zo zijn voordelen voor sommigen.

Er zal moed nodig zijn bij diegenen die de staat beter willen doen werken want dat betekent dat ze niet langer toestaan dat de staat geplunderd wordt door zijn bestuurders

Er is moed nodig om op straat te komen om een betere politiek te vragen. Dat blijkt vandaag in die straten met zoveel soldaten. Nochtans zullen de burgers die zich organiseren, zoals altijd en overal, een belangrijke rol moeten spelen in verandering. Zo’n politieke rol is niet altijd evident voor burgers die moeten vechten om te overleven .

Er zal moed nodig zijn bij diegenen die de staat beter willen doen werken want dat betekent dat ze niet langer toestaan dat de staat geplunderd wordt door zijn bestuurders en die zijn daar niet altijd blij mee.

De internationale gemeenschap kan een rol spelen, maar vooral als ze aan een zeel trekt. Toen België de trom van het goed bestuur luidop roffelde – denk aan de boude uitspraken van Karel De Gucht - werd het door de Congolese politici in de hoek gezet en deden de Congolezen zaken met anderen. Sindsdien speelt België het veel voorzichtiger en blijft het naar buiten toe nogal stil over Kabila.

De buitenwereld kan al proberen om geen kwaad aan te richten. Er bijvoorbeeld voor zorgen dat de Congolese rijkdommen niet langer naar fiscale paradijzen kunnen worden overgeheveld, zou helpen. Maar dat vergt eensgezindheid: Kabila kan dezer dagen zijn geld ook naar Hongkong of Singapore versluizen, als dat nodig zou blijken. Alleen westerse eensgezindheid volstaat niet. Dat soort internationale eensgezindheid is niet evident. Congo is immers zo rijk  dat iedereen er graag een hap wil van nemen.