Cuba na de Castro's

Raúl Castro, Fidel’s broer, verscheen gisterenavond op de Cubaanse staatstelevisie: ‘Met diepe pijn verschijn ik voor ons volk, en de vrienden van ons Amerika en de wereld, om het nieuws te brengen dat vandaag op 25 november 2016 om 22:29 de opperste commandant van de Cubaanse Revolutie, Fidel Castro Ruz, overleden is.’

‘Hasta la Victoria’ beëindigt Raúl Castro zijn persbericht. Een historische zin die aanvoelt als een anachronisme, maar een hele geschiedenis en respect voor een van Latijns-Amerika’s grote revolutionaire iconen weerspiegelt.

De mythe Fidel

Fidel Castro verdreef, als een van de protagonisten van de twintigste eeuw, met zijn leger in 1959 dictator Fulgencio Batista van de macht. Het wapenfeit luidde een geopolitieke periode in van opstand tegen de inmenging van de Verenigde Staten in Latijns-Amerika. Vanop zijn eiland werd Fidel Castro een spilfiguur in de Koude Oorlog en de wereldpolitiek.

Fidel stond niet zoals zijn compagnon Che Guevara veelvuldig op t-shirts van jong idealistische, misschien een beetje naïeve en door de consumptie verleide, Europese jongeren. Maar “zijn revolutie” inspireerde sociale bewegingen en opstanden op heel het Latijns-Amerikaanse continent.

Fidel Castro was een iconisch figuur, een mythe, die in zijn ideologische starheid tal van tegenstrijdige reacties opriep. Waar hij een bevrijder was voor zijn aanhangers, was hij een dictator voor zijn tegenstanders.

De reacties op sociale media op Fidel’s overlijden bevestigen de tegenstrijdige gevoelens die de Comandante opriep, en de zoektocht naar grijs in een zwart-wit discours.

‘Zal de geschiedenis hem vergeven?’ vraagt iemand zich af verwijzend naar één van de bekendste uitspraken van de Cubaanse leider.

‘Fidel Castro is overleden, één van de groten die een geschiedenis van opstand en bevrijding in Latijns-Amerika inluidde’, schrijft een sociale basisorganisatie.

De werkelijkheid gaat over onderwijs en gezondheidszorg voor allen, beperkte vrijheden, aandacht voor kunst en cultuur, de oude revolutionaire garde, bootvluchtelingen, en mensenrechtenschendingen.

Fidel was niet voor niets een goede vriend van de Colombiaanse auteur Gabriel Garcia Marquez. Heel zijn leven lang was hij een groot redenaar en brievenschrijver. De toespraken van Fidel waren historisch (en historisch lang). Hier Fidel daarom nog een laatste keer aan het woord tijdens een van zijn bekendste toespraken, in 1979, op de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York:

‘Waarvoor bestaan de Verenigde Naties? Waarvoor bestaat de wereld? Er kan niet gepraat worden van vrede in naam van de tientallen miljoenen mensen in heel de wereld die ieder jaar van honger of geneesbare ziektes sterven. Er kan niet gesproken worden over vrede in naam van de 900 miljoen analfabeten. De uitbuiting van de arme landen door de rijke landen moet stoppen’

De opening met Fidel, toerisme

Met de val van de Sovjet-Unie, en de armoede tijdens - het eufemisme van de eufemismen - de Speciale Periode, zag Fidel zich genoodzaakt het eiland open te stellen voor toerisme.

Mijn reis naar Cuba, bijna tien jaar geleden, was een vreemde ontmoeting met de tegenstrijdigheden tussen de mythe en de werkelijkheid: revolutionaire slogans op de muren gingen samen met het gefluister van jonge Cubanen, die nergens heen konden, een Cubaanse taxichauffeur met een universitair diploma op zak die een beetje gefrustreerd in zijn levensonderhoud voorzag dankzij de toeristische sector, een geschiedenisstudent die de toespraken van Fidel van buiten leerde, jonge Cubanen met een meubelzaak zonder cliënteel waarvan de geheime politie vond dat ze te veel optrokken met een groepje toeristen.

Het was een ontmoeting met een niet zo Cuba Libre in een land waar meer rum met goedkope frisdrank werd gedronken dan de iconische Cuba Libre of mojito.

De opening met Raul, de Verenigde Staten

Na aanhoudende gezondheidsproblemen nam Fidel’s broer Raúl vanaf 2006 de macht geleidelijk aan over. Onder Raúl transformeerde het Caraïbische eiland zich voorzichtig. Cubanen konden gemakkelijker naar het buitenland reizen en kregen toestemming om hun eigen ondernemingen te starten.

Het was ook “de broer van” die in december 2014 telefoneerde met Barack Obama en de historische toenaderingen tussen Cuba en de Verenigde Staten aankondigde. En omdat de geschiedschrijving ondersteund wordt door iconische beeldmateriaal, verbeelden ook foto’s de overgang van Fidel als Comandante naar redenaar aan de zijlijn: Fidel in een kaki militair pak, in kostuum en das, en ten slotte in trainingspak.

Na Fidel, en na de Castro’s

Raúl nam het roer over. Toch blijft Fidel voor veel Latijns-Amerikanen een symbool voor rechtvaardigheid en sociale gelijkheid. De Revolutie verloor zijn glans. De verf van de slogans op de muren van Havana brokkelde af. De retoriek van de revolutie verloor momentum. Maar Fidel bleef bestaan.

Het overlijden van Hugo Chávez in 2013 was het begin van het einde van wat het vervolg van het Cubaanse communisme was geweest, de Bolivariaanse Revolutie. Cuba was de geschiedenis voor en sloeg de weg richting de wereld in.

Er is niet alleen de post-Fidel periode. Waarnemers vragen zich ook af wat er na Raúl komt, die al verkondigde in 2018 de macht door te zullen geven. De huidige vice-president Miguel Mario Díaz-Canel Bermúdez zou het presidentschap invullen. Maar dit is nog onzeker. Na de val van de Sovjet-Unie, en na het verdwijnen van de olierijkdom van “gevallen vriend Venezuela”, is de vraag wat er voor Cuba komt na de Castro’s. En na Obama.

Cuba zonder Fidel Castro, Donald Trump als president van de Verenigde Staten, een overgang van links naar rechts in Latijns-Amerika, en een vredesakkoord tussen marxistische rebellen en de Colombiaanse overheid dat maar niet van de grond komt. Het Amerikaanse continent bevindt zich in een overgangsperiode. Wat volgt is onduidelijk.

Fidel was al enkele jaren een levend mythisch verleden. Morgen zal gaan over de toekomst van Cuba. Vandaag is el fin de Fidel een symbolisch einde, van een periode die al voorbij was. Vandaag is el fin de Fidel een ode aan een van Latijns-Amerika’s grootste legendes.