Trump won! En toen was het stil.

In een televisieruimte hadden we (ikzelf, 6 Amerikaanse en 4 Duitse collega’s) ons opgesloten om heel de nacht de verkiezingsuitslagen te volgen – zogenaamd om elkaar bij te staan als de uitslag zou tegenvallen, maar vooral om samen te hopen op de best mogelijke uitkomst. Niemand was echter in een feestelijke stemming, want met Trump zou de VS een demagoog verkiezen, met Clinton zouden ze tekenen voor 4 jaar inertie.

En toch was niemand écht voorbereid op het nieuws. Vannacht merkten we hoezeer onze verbeelding tekort schoot, hoe onmogelijk we het allemaal gevonden hadden in de aanloop naar deze gruwelijke verkiezing om ons écht voor te stellen dat dit zou gebeuren.

CNN en de strijd der titanen

Gedurende de nacht coverde CNN de verkiezingen in ware “Idool”-stijl: flitsende beelden, luide muziek en de constante herinnering ‘you decide who wins the race’ – wel ja, dat is nu eenmaal het beginsel van een electorale democratie.

Enkel, in deze verkiezing viel er weinig te winnen, niet voor de gemiddelde Amerikaan althans, wel voor de individuele kandidaten en hun directe achterban.

Hopeloosheid is dan ook wat deze verkiezingen gekenmerkt heeft. Een electoraat zo hopeloos dat het bereid was om alles te geloven wat hen verteld werd.

De bittere verkiezingsstrijd waarbij elke vorm van beleidscoherentie moest wijken voor het geruzie tussen een havik en een madman, zoals sommigen het stelden, toonde hoe kwetsbaar onze geliefde electorale democratie is en hoe makkelijk ze gekaapt kan worden, met vernietigende effecten voor de maatschappij tot gevolg.

Tijdens de verkiezingsnacht toonden de zenders interviews met Amerikanen ver weg van New York en Los Angeles: mijnbouwers, grensbewakers, café-uitbaters. Allemaal mensen die met weinig overtuiging zeiden dat ze op Trump gestemd hadden, niet omdat ze achter hem stonden, maar omdat hij hun taal sprak – sommigen voegden er met angstige blik aan toe ‘laat ons hopen dat we onszelf hiermee niet in de voet schieten, maar hij is onze laatste hoop’.

Hopeloosheid is dan ook wat deze verkiezingen gekenmerkt heeft. Een electoraat zo hopeloos dat het bereid was om alles te geloven wat hen verteld werd, en een kandidatenapparaat zo hopeloos op zoek naar de overwinning dat het bereid was om alles te vertellen wat nodig was – ook als dit nergens heen ging en gruwelijke effecten kon hebben op lange termijn.

Het einde van ideologie

Beide kandidaten zijn op één of ander moment in hun carrière actief geweest bij, of hebben financiële steun verleend aan de andere partij: Clinton startte vroeg in haar carrière bij de republikeinse partij. Trump liep ongeveer vijf keer over tussen Democraten en Republikeinen.

Het was dan ook weinig verwonderlijk dat ideologische grenzen tussen klassieke partijposities vervaagden. Dit droeg ook bij aan de onvoorspelbaarheid van de verkiezingen.

Zelfs de Trump-campagne zelf was aan het begin van de avond erg zenuwachtig en geloofde niet in een overwinning

De ene na de andere poll voorspelde een overwinning voor Clinton, en vooraanstaande politieke analisten voorspelden dat we niet de verrassing zouden zien die het Verenigd Koninkrijk had gezien met de Brexit-stem, omdat de politieke context in de VS heel anders was.

Zelfs de Trump-campagne zelf was aan het begin van de avond erg zenuwachtig en geloofde niet in een overwinning: Hun eigen meest optimistische voorspellingen beloofden een overwinning in een paar “swing states”, maar één van de campagnemedewerkers liet uitschijnen dat ze dit zelfs niet eens geloofden.

En toch gebeurde het, onder onze ogen.

Terug naar de jaren ‘30?

De verslagenheid deze ochtend was groot. Zelden heb ik een ruimte vol Amerikaanse collega’s (economen, politiek wetenschappers, schrijvers en exacte wetenschappers) zo stil meegemaakt. De stemming was er één van rouw en onbegrip.

Wanneer hebben we dit het laatst gezien? Met de verkiezing van Reagan, opperden een paar optimistische stemmen, maar de parallellen met wat er in Europa gebeurde in de jaren dertig zijn veel duidelijker. Niet het f-woord, maar de mate waarin een demagoog via een democratisch proces aan de macht komt met een verhaal dat gestoeld is op raciale stigmatisering.

De verschillen zijn echter ook significant: Fascisme was in de jaren 1930 een coherente ideologie, die al jaren gedragen werd door grote groepen van de bevolking en de leiders van die regimes hadden jarenlange ervaring in de politiek en als middenveldorganisators. Dit heeft Trump niet.

In Trumps aanvaardingsspeech zaten verwijzingen die griezelig dicht aansloten bij het Europese verhaal van de jaren dertig

Dus is er dan misschien nog reden voor hoop? Niet zozeer hoop dat de resultaten anders zouden uitdraaien, want rond 9h30 was het officieel: Trump had de 270 congres-stemmen gehaald die nodig waren, en de Republikeinen hadden zowel de Senaat als het Huis van Afgevaardigden gewonnen. Maar hoop dat het niet zo erg wordt als velen nu vrezen, dat Trump bijdraait en een inclusiever verhaal gaat brengen?

Op basis van zijn speech is dit moeilijk te zeggen: Ook hierin zaten verwijzingen die griezelig dicht aansloten bij het Europese verhaal van de jaren dertig: we gaan alle werkloosheid oplossen met grote infrastructuurprojecten, de geheime dienst zal een belangrijke rol gaan spelen tijdens mijn beleid, etc.

Tegelijk echter, vertoonde Trumps speech de kenmerken van een klassieke aanvaardingsspeech, waarbij hij zijn opponent feliciteerde, stelde dat hij de president van alle Amerikanen wil zijn, een inclusief verhaal brengen, en dergelijke meer.

Dit bijna elegante discours stond echter haaks op wat we gedurende de nacht hoorden van zijn voormalig campagnemanager in de CNN-studio, Corey Lewandowski, die zelfs na het nieuws van de overwinning bleef natrappen, Clinton verwijten en suggereren dat alle media vals speelden. Jawel, na de overwinning.

Het gezicht en de toon van Lewandowski voelde voor velen dan ook authentieker aan, representatiever van waar de Trump campagne echt voor staat.

En de winnaar is…

En toch is er misschien nog hoop. Net het complete gebrek aan ideologie, aan partijpolitieke verandering en aan bestuurservaring, maakt dat Trump fundamenteel verschillend is van de Europese demagogen waarmee hij vaak vergeleken wordt. Net omdat er geen ideologische of organisatorisch achtergrond is aan zijn verhaal kan hij het, in principe, omgooien hoe en wanneer hij wil.

De kans is niet onbestaand dat het verhaal gematigder wordt, inclusiever wordt, verzoenender wordt

De kans is niet onbestaand dat het verhaal gematigder wordt, inclusiever wordt, verzoenender wordt, en misschien zelfs, zoals Zizek voorspelde, dat het de fundamenten van de tweepartijstaat zo doet daveren dat het leidt tot een werkelijke hervorming van binnenuit het systeem die geïnstitutionaliseerde politiek weer dichter bij de burger brengt. Momenteel zijn er echter weinig contextuele factoren die zo’n kering van 180 graden noodzakelijk, of zelfs maar wenselijk zou maken.

Alternatief wordt hier en daar gesuggereerd dat, ook weer omwille van zijn gebrek aan beleidservaring, de kans bestaat dat Trump zichzelf helemaal vastrijdt in één bepaald onderwerp, en daarmee populaire steun verliest of in een institutionele impasse komt, wat dan weer zou kunnen leiden tot een tegenbeweging wanneer een deel van het Congres binnen 2 jaar weer verkozen wordt, of bij de volgende presidentsverkiezingen.

Al die scenario’s zijn momenteel echter slechts gedachtenexperimenten, en te vrezen valt dat Trump wel degelijk zijn rol van demagoog blijft spelen, met alle gevolgen van dien.

Maar zoals een Californische collega zei tijdens het ontbijt: op z’n minst is vannacht ook marihuana gelegaliseerd in California, dus we kunnen de komende vier jaar in een roes beleven. Het zal nodig zijn.