Van Pax Americana naar Trumpiaanse chaos

Een internationale orde is als de lucht die we inademen. Amper merkbaar maar van levensbelang. Het is maar als je ze dreigt te verliezen, of kwijt bent, dat dit duidelijk wordt. De komst van Trump als machtigste man ter wereld wekt bij mij, en wellicht vele anderen, die gewaarwording. Wij die geleefd hebben of zelfs geboren zijn na de tweede wereldoorlog hebben zo’n orde meegemaakt. Noem het de Amerikaanse orde of niet, maar zeker is dat de enorme macht van de Verenigde Staten van Amerika een aantal cruciale dingen mee op zijn plaats hielp houden. Al die tijd. Wat waren die dingen?

Er was/is een overlegde economische orde die leidde tot voorspelbaarheid

Er was vooreerst een overlegde economische orde die leidde tot voorspelbaarheid. Die orde wordt belichaamd door het Internationaal Muntfonds (IMF): in artikel 1 van het oprichtingsakkoord staat al duidelijk dat stabiliteit door overleg de doelstelling is. Met alle kritiek die we op het IMF kunnen hebben, dat overleg is er heel dikwijls geweest en het gevolg was een min of meer voorspelbare economische wereld.

Ten tweede was/is er een voorspelbaar en onderhandeld handelssysteem. Eerst in de GATT (het Algemeen Akkoord voor Tarieven en Handel), later in de Wereldhandelsorganisatie. Er waren/zijn afspraken over markttoegang die duidelijk en afdwingbaar waren via een eigen rechtssysteem.  

Onder die economische orde stak de gigantische macht van de VS die met hun wereldwijde militaire bases en zeemacht globaal voor het soort veiligheid zorgden – zeker in wat we het Westen noemden - waarin die handel en economie konden functioneren.

Aanvankelijk maakte ook volledige tewerkstelling, sociale bescherming en inkomensverdeling deel uit van die orde. Met de komst van het neoliberalisme eind jaren zeventig is dat luik wat in de verdrukking geraakt, zeker in de VS en het Verenigd Koninkrijk waar de ongelijkheid vooroorlogse vormen aannam.

Waar de Amerikaanse orde tot de jaren tachtig vooral de westerse landen goed uitkwam, bleek de neoliberale globalisering vanaf de jaren negentig in toenemende mate opkomende landen vooruit te helpen, in Westerse landen bleef een groeiende groep mensen in de kou staan. De verantwoordelijkheid van de elites die dit toelieten, en zo de basis leverden voor de Trumpverkiezing door de verbitterde verliezers van die orde, is dan ook immens.

Heronderhandelen of chaos

Als een internationale orde niet voldoet, kan je daar op twee manieren mee aan de slag gaan. Praten of eenzijdige stappen zetten. Ofwel probeer je het systeem te hervormen door onder internationale partners  te onderhandelen over een verbetering van het systeem. Dat is wat de meeste andersglobalisten voorstaan. Als de globalisering niet eerlijk is, omdat grote bedrijven geen belastingen meer betalen, kan je daar door internationale afspraken aan verhelpen. Het systeem verbouwen kortom. Als landen die wel een sterk milieubeleid voeren, of wel toelaten dat hun werknemers zich verenigen, het niet eerlijk vinden dat ze moeten concurreren met landen die dat niet doen, kunnen ze dat op tafel leggen, en gezamenlijke oplossingen vragen. China laat bijvoorbeeld geen vakbonden toe, en de EU had daar al lang vragen kunnen en moeten bij stellen. 

Als je het niet eens bent, kan je praten of eenzijdige stappen zetten.

Maar dat is niet de weg die Trump wil volgen. De man heeft eerder misprijzen voor regels en afspraken, en lijkt geen hoge pet op te hebben van internationale instellingen. Zo raakte bekend dat de regering Trump  zwaar wil snijden in de Amerikaanse bijdrage aan de Verenigde Naties (de VS leveren een vijfde van het budget van de VN). Nochtans zijn internationale instellingen en regels dit publieke goederen die enorme - zij het ‘ontastbare’ - resultaten opleveren zoals meer voorspelbaarheid en stabiliteit.

Trump denkt veeleer aan eenzijdige maatregelen: eenzijdig invoertarieven opleggen. Op die manier breekt hij de orde af die de VS zelf hebben opgebouwd. Als de VS het netwerk van afspraken zelf opblazen, die onder hun leiding zijn ontstaan, dan kan elk land op zijn manier de afspraken gaan doorbreken. Oog om oog, tit for tat. Dan dreigt de chaos.

Als de wereld onvoorspelbaar wordt, krimpen de investeringen en kwijnt ook de tewerkstelling. Daar wordt uiteindelijk niemand beter van.

We zijn nog zo ver niet, maar enkele dagen van Trumpbestuur leren dat hij van plan lijkt om de meeste van zijn kernbeloftes waar te maken, en daar zaten invoertarieven van 45 procent tegen China en 35 procent tegen Mexico bij. Ook zijn handelsteam bestaat uit mensen die doordrongen zijn van deze aanpak.

Het is dus geen wazig doemdenken meer om te spreken over het einde van een tijdperk. Vraag blijft of de republikeinen ‘hun’ president zullen volgen op dit pad. De meeste republikeinen worden immers gefinancierd door de grote bedrijven, en die zijn voor vrijhandel.

Het begint met een accident van de geschiedenis…

Als je het niet hebt meegemaakt, vraag je je altijd af hoe oorlog of depressie mogelijk zijn geweest. De gebeurtenissen van de voorbije maanden leren ons hoe plots dat kan komen. Er wordt in een machtig land een president verkozen met in feite niet eens een meerderheid van de stemmen. Het volstaat dat die enkele grote vreemde dingen gaat doen – met Taiwan praten, dreigen met invoertarieven – en voor je het weet zit je in een (handels)oorlog.

Politici kunnen gevangen raken in een opbod

Je mag geen redelijkheid veronderstellen bij iedereen: bij Trump lijken extreem narcisme, lichtgeraaktheid en impulsiviteit in één persoon verenigd. Dat is een gevaarlijk mengsel.

Als Trump pakweg China uitdaagt, is het voor de Chinese president Xi Jinping die veel meer een berekend en beheerst iemand lijkt, niet evident om daar rustig op te reageren. De man wordt gedreven door zijn eigen publieke opinie, heeft veel vijanden door anti-corruptiecampagne: als hij te zwak overkomt, staat zijn eigen positie op het spel. Politici kunnen gevangen geraken in een opbod.

Het is dus niet zo simpel om te zeggen: na vier jaar Trump keren we terug naar de pre-Trumptijden. Vier jaren Trump kunnen onherstelbare schade aanrichten. Aan de relaties tussen naties. Aan het klimaat in letterlijke en figuurlijke zin. En aan de redelijkheid en de  democratie: wat betekent het immers als de machtigste ter wereld het niet zo nauw neemt met de waarheid? 

Quid Europa?

Hoe moet Europa hiermee omgaan? Proberen heel te blijven, is al een opdracht. Moment van de waarheid worden de verkiezingen in Frankrijk en Duitsland. Als de niet-populisten het halen, kan daar een nieuwe Europese as uit voorkomen die het belangrijke van het minder belangrijke beter zal kunnen onderscheiden. Misschien moet de EU daartoe overschakelen op twee snelheden.

Als 27 dwergen wordt onze impact hoe dan ook beperkt. Kunnen we als EU het weefsel van afspraken overeind houden met de andere grote spelers? De Chinese president Xi deed in Davos een oproep om het systeem overeind te houden, maar het is zeer de vraag of China in de plaats van de VS kan treden als garant van het systeem. Zijn de EU, Japan of Canada daar klaar voor? En China zelf? Is China zelf overigens wel zo open als het pretendeert te zijn?

Het wij/zij-denken verder aanvuren is onverantwoord. Dat is het verschil tussen Rutten en Somers.

Als dat niet lukt, wordt de neerwaartse spiraal van vergeldende maatregelen onstuitbaar. Het is dus de moeite waard om te proberen een netwerk van afspraken overeind te houden met de andere spelers.

Immers, een saus van chaos en economische crisis bovenop de huidige polarisering, het welig tierende wij/zij-denken, kan in de EU pas echt een giftig mengsel scheppen.

Als de premier van een land als Nederland al de ‘onaangepaste’ allochtonen vraagt om terug te vertrekken, als er nog een paar procent groei is, wat wordt het dan als de economie stokt in een Trumpiaanse chaos? Het plaatst meteen dat soort electorale uithalen in perspectief: dit is echt met vuur spelen van Rutte(n), het wij/zij-denken verder aanvuren en mainstreamen.

Wat een verschil met een Mechelse burgemeester die zegt dat we allemaal nieuwkomers zijn in de diverse samenleving.

Het is tijd om het hoofd koel te houden. Meer dan ooit.