Het appèl van de herdenkingssites van de Holocaust

Lublin, Zamosc, Siedlce. Het zijn typische Poolse steden in het oosten van het land. Vandaag leven mensen er het leven zoals het is. Groene, koperen koepels heersen over brede marktplaatsen en statige gevels omzomen woon- en winkelbuurten. Bij het begin van de Tweede Wereldoorlog hadden deze steden - zoals zovele plaatsen in Oost-Europa - een grote Joodse gemeenschap. Tot een derde en meer van de bevolking.

Vandaag zijn de Joodse gemeenschappen er nagenoeg verdwenen. Enkel een gedenkplaat, een gerestaureerde synagoge of een vergeten Joodse begraafplaats herinneren aan de getto’s die de uitroeiing inluidden. Het verhaal van gidsen en begeleiders op deze locaties klinkt onheilspellend.

Rangeerstation

Op de ‘Umschlagplatz’ in Warschau begint de omvang van de feiten echt te dagen.

Op de ‘Umschlagplatz’ in Warschau begint de omvang van de feiten echt te dagen. De omvang en de systematiek worden duidelijk: een rangeerstation van mensen. Op dit plein herinneren sobere, witgrijze muren in de vorm van een goederenwagon aan de naar schatting 300.000 Joden die in de zomer van 1942 uit het getto werden ‘omgeslagen’ naar het uitroeiingscentrum Treblinka. Treblinka en de andere uitroeiingsplekken in Oost-Polen, zoals Chelmno, Madjanek, Belzec of Sobibor, zijn ‘minder goed bewaard’ dan Auschwitz en Auschwitz-Birkenau. Toch zijn ze niet minder indrukwekkend.

In Treblinka laten duizenden uitgehouwen rotsblokken – sommigen als menhirs op een rij – in hun abstractheid weinig aan de verbeelding over. Madjanek geeft door zijn desolate vlakte dan weer een impressie van de industriële manier waarop het nazi-apparaat duizenden en duizenden mensen vernietigde. Uit de grote betonnen cilinder die daar gebouwd is rond wat restte van de knoken en as, spreekt vooral de totaliteit van de vernietiging: het monument bevat slechts een fractie van de menselijke resten. Van velen is elk spoor uitgewist.

Stenen vlakte

Er werden heel wat inspanningen gedaan voor het ontsluiten en inrichten van de herdenkingssites die herinneren aan de Holocaust. Dat gebeurde veelal op een sobere manier, wat in combinatie met historische duiding een diepe indruk nalaat. Het kamp van Belzec bijvoorbeeld heeft een bescheiden bezoekerscentrum, maar laat vooral een stenen vlakte spreken.

Sommige plaatsen hebben een heel eigen sfeer omdat pas sinds kort begonnen is met de ontsluiting ervan. Zo’n plek is de oude Joodse begraafplaats in Siedlce waar de gebroken grafstenen recent zijn gewied. De begraafplaats gaat terug tot het begin van de 19e eeuw, maar er zijn ook honderden mannen, vrouwen en kinderden begraven die tijdens de Holocaust niet eens naar de kampen vertrokken. Ze werden ter plekke afgemaakt met machinegeweren.

Zonder getuigen

De reis die we maakten was voor de organisatoren en deelnemers ook een zoektocht naar de aanpak van herdenkingsreizen. Nu de getuigen van de Tweede Wereldoorlog minder talrijk worden en vaak niet meer in staat zijn om mee te reizen, worden ook bezoeken anders, zeker naar plaatsen waar de fysieke sporen van de geschiedenis nagenoeg verdwenen zijn. De herinnering en herdenking die gebracht worden door de oudere generatie van getuigen, drijven op authenticiteit en intrinsiek verzet, woede en verbetenheid.

Bij de jongere generatie dringt de uitdaging zich nu op om het verhaal van de Holocaust te blijven vertellen. Hoewel de drijfveren even sterk zijn, gebeurt dat op een minder rechtsreekse emotionele manier, dan wel door de geschiedenis en de lieux de mémoire zelf te laten spreken, en door historische omkadering en een feitelijk relaas te bieden. Een bezoek aan de herdenkingssites in Oost-Polen, ook zonder getuigen, laat in elk geval een verpletterende indruk na.

Appel

‘Pamieci’ staat op de Poolse monumenten te lezen, wat zoveel betekent als ‘herinner u’

Wat vooral blijft hangen van deze herdenkingsreis is een door ongeloof gesterkt besef. Meer dan ooit dringt de werkelijkheid van wat in de Tweede Wereldoorlog met miljoenen mensen is gebeurd zich op. Maar tegelijk biedt zich even krachtig de vraag aan hoe zoiets mogelijk was. Daarnaast kom je vooral thuis met een appèl. Dat appèl is niet eenvoudig te omschrijven. ‘Pamieci’ staat op de Poolse monumenten te lezen, wat zoveel betekent als ‘herinner u’: laat het niet ontsnappen naar de vergetelheid.

Tegenover anderen kan je natuurlijk getuigen van je bezoek, maar dat is niet hetzelfde als getuigen van wat er gebeurd is. Eerder dan een oproep om concrete acie te ondernemen, is het dan ook een universeel appèl van verontwaardiging en levensnoodzakelijk engagement. Dat sterkt de motivatie om verder na te denken over oorlog en vrede vandaag, en om vanuit die reflectie een verschil te proberen maken.