Say it loud, I’m black and I’m proud

Het is een wonderlijk toeval, eigenlijk, dat de discussie over zwarte piet zo een prominente plaats krijgt in het debat over de verhouding tussen autochtone en allochtone Vlamingen, tussen de burgers die dit land beschouwen als de erfenis van hun voorouders en de burgers die hetzelfde land beschouwen als de belofte aan hun kleinkinderen.

Een stille minderheid

Toeval, want de Vlamingen van Afrikaanse afkomst vormen een kleine minderheid in het grotere allochtone bevolkingsdeel. Een minderheid die tot nu toe bovendien niet de meest vocale groep geweest is. De klachten over discriminatie, racisme en armoede kwamen veel meer en luider vanuit de grote gemeenschappen die dit jaar hun vijftigjarige aanwezigheid in dit land zouden moeten vieren: de Marokkanen en de Turken, en dan vooral nog van die eersten.

Dat verklaart overigens de felheid waarmee met name Vlamingen met wortels in die grote immigratie van de jaren zestig zich identificeren met de strijd tegen de zwarte helper, al kunnen Afrikanen in hun landen van herkomst of hun gemeenschappen van aankomst niet altijd op een gul onthaal rekenen. Om het zacht uit te drukken.

Politiek

De meerderheid reageert geschokt op een debat dat ze niet begrijpt en niet beheerst.

Het zwarte gezicht van Piet is niet langer een louter raciale referentie, het is op enkele jaren tijd een politieke identiteit geworden. De hele Sint-en-Piettraditie is ontstaan op verschillende lagen van internationale culturele uitwisseling of confrontatie.

Een bisschop uit wat vandaag Turkije is, een voorchristelijke traditie, een Afrikaanse slaaf die het vuile werk van intimidatie en repressie moet doen: hoe Vlaams kan het worden?

Maar ook de actuele discussie is een glokale discussie bij uitstek. De aanzet voor de confrontatie werd gegeven in Nederland – wat verklaart waarom le Père Fouettard veel minder onder vuur ligt dan zijn Nederlandssprekende neef – en wordt gevoerd met argumenten die heel erg putten uit de zwarte emancipatiebeweging in de Verenigde Staten.

De subjecten van de discussie – degenen die haar aanvuren, verwoorden, oplossingen aanreiken, politiek gebruiken – zijn de intellectuelen uit de migratie. Marokkanen, Albanezen, Venezolanen, Congolezen, recente immigranten en vierdegeneratie-Vlamingen – en hun aangetrouwde witte partners – bepalen de agenda. De meerderheid reageert, vaak geschokt, en daardoor verkrampt, op een debat dat ze niet begrijpt en vooral niet beheerst.

Plotse zwartheid

De activisten voeren hun strijd natuurlijk niet altijd perfect op het vlak van communicatie, doelstellingen of allianties. Er is veel aan te merken op de plotse zwartheid van heel wat deelnemers. En er is veel begrip op te brengen voor de behoefte van de meerderheid om haar eigen herinneringen te koesteren en die, door reproductie, door te kunnen geven aan de eigen kinderen of kleinkinderen. Daar gaat het ook allemaal niet om, al zijn het tegelijk vaststellingen die veel te vaak verwaarloosd worden, over en weer.

De onvolkomenheden en pijnpunten maken wezenlijk deel uit van sociale verandering die altijd door sociale strijd verloopt. Waren alle Belgische vrouwen meteen enthousiast toen de Vlaamse schaduw van de Hollandse Dolle Mina’s aan bh-verbranding gingen doen? Ik denk het niet. Stonden de oude elites te applaudisseren toen de eerste arbeiderskinderen als gevolg van een bewuste politiek van democratisering de universiteit instapten of – volwaardig gediplomeerd en beginnend genetwerkt – met hen begonnen te concurreren op de arbeidsmarkt? Ik ben zeker van niet.

Als de sociale consensus of status quo niet langer bevredigend is voor iedereen, wordt het onmogelijk om iedereen een plezier te doen. De vraag is dus niet of we het een beetje aangenaam kunnen houden door beleefd argumenten uit te wisselen. De vraag is wel of iedereen bereid is om deze pietluttige discussie te zien als een symboolstrijd in het bredere kader van een sociale emancipatiestrijd die noodzakelijk gepaard gaat met botsingen, winst en verlies op het vlak van de symbolische macht, en hier en daar iemand die een steen door een ruit gooit –hopelijk ook symbolisch, al kan ook dat bijzonder hard aankomen.

Iets afgeven is nooit prettig

Say it loud, I’m black and I’m proud is zoveel sterker en duurzamer dan een louter ‘ik ben zwart en voel me gekwetst’.

En met iedereen bedoel ik niet alleen de autochtone Vlamingen. Die hebben het meeste moeite met de discussie, omdat ze het gevoel hebben dat ze iets moeten afgeven. Dat is nooit prettig, en als dat gekaderd wordt in een verhaal dat uitgaat van “ons land” en “onze tradities” tegenover “hun eisen” komt de modale Vlaming al snel in de verzetsmodus. En eenmaal de loopgrachten gegraven, kan hij er jàren in blijven zitten.

De activisten die zwarte piet gebruiken als een breekijzer om de vastgeroeste culturele macht in Vlaanderen open te breken, doen er van hun kant ook best aan om te beseffen dat hun strijd – als die niet alleen om het toevallige symbool, maar ook om de ruimere sociale transitie gaat – een zaak van lange duur is.

De manier waarop vandaag al deuren dichtgegooid worden – op Facebook, weliswaar, maar die ruimte wordt steeds minder virtuele en steeds meer echte werkelijkheid – belooft weinig goeds.

Wie niet meteen en helemaal de radicaalste eisen onderschrijft en toejuicht – like! retweet! favourite! – krijgt vaak niet meer de kans zijn of haar voorbehoud te argumenten. Dat is een verarming van het debat en dus op termijn van de strijd. Geen enkele sociale strijd wordt gewonnen met enkel een voorhoede die haar waarheid angstvallig zuiver houdt. Elke sociale strijd heeft behoefte aan medestanders en twijfelaars, leidende intellectuelen en radicale groepen, sympathisanten aan de andere kant van de scheidslijn en betrokkenen die aan de kant blijven staan.

De sociale emancipatiestrijd van de Vlaamse diversiteit is nog maar pas begonnen. Iedereen moet nog leren hoe die strijd in dit specifieke stukje Europa gevoerd kan worden. Dat zal met vallen en opstaan, gekwetste gevoelens, en verloren kansen verlopen. Ik hoop dat de centrale drijfveer van de actievoerder James Brown’s lijflied mag blijven. Say it loud, I’m black and I’m proud is zoveel sterker en duurzamer dan een louter ‘ik ben zwart en voel me gekwetst’. Dat laatste ligt zo dicht bij het Vlaamse kaakslagnationalisme dat ik op dit vlak voor wat minder assimilatie wil pleiten.