De “nutella-coup” van Jair Bolsonaro

Nu zondag kiezen de Brazilianen een nieuwe president. Jair Bolsonaro, die begin oktober met meer dan 46 procent de eerste ronde won, staat voor intolerantie en racisme. Fernando Haddad, van de Arbeiderspartij, bleef steken op 29 procent. Hij verdedigt een model van sociale rechtvaardigheid maar zijn partij is door corruptieschandalen zo in diskrediet geraakt dat zijn kansen erg klein zijn. Over de bijzondere inzet van deze verkiezingen had MO* een gesprek met Michel Laub, schrijver in residentie bij Passa Porta, in hartje Brussel.

Aanleiding voor het verblijf van Laub hier is zijn recent in het Nederlands vertaalde boek Het donderdagtribunaal, over twee mannen wiens intieme emailcorrespondentie op zekere dag te grabbel wordt gegooid op sociale media. Een verhaal over de explosieve cocktail van relaties, seksuele grenzen en sociale media. Laub, 45 jaar, werkte enkele jaren in de journalistiek maar koos uiteindelijk voor de literatuur. Als getalenteerd schrijver viel hij in Brazilië meermaals in de prijzen. Bedoeling van zijn verblijf in Brussel is een aanzet te maken voor een nieuw boek maar de recente gebeurtenissen in zijn land hebben dat plan enigzins gewijzigd.

Nog voor ik een vraag kan stellen, lucht Laub zijn verbijstering over de recente ontwikkelingen: ‘Ik heb de foute periode gekozen. Toen ik toezegde om naar hier te komen, had ik niet gedacht dat de verkiezingen in zo’n turbulente sfeer zouden verlopen. Iedereen in Brazilië is uitermate bezorgd over hoe dit verder moet als Bolsonaro wint. Ik wil tijdens mijn verblijf hier vooral over Brazilië praten. Ik wil in de toekomst ook meer geëngageerde boeken schrijven. Ik kan niet aan de zijlijn toekijken.’

Daarmee is de deur opengetrapt, niet zozeer voor een gesprek over literatuur dan wel over de Braziliaanse actualiteit.

De uitslag van de eerste ronde lijkt de Brazilianen zelf te verbazen. Hoe verklaar je dan die monsterscore voor Bolsonaro?

Laub: Niemand begrijpt hoe dit kon gebeuren. Er zijn wel enkele sleutels die een gedeeltelijke verklaring geven. Er was de economische crisis waarover mensen misnoegd zijn. Maar die is zelfs geen thema in deze verkiezingen. Het economisch model, de inflatie, de rol van de staat, daarover gaat het allemaal niet. Wat mensen voelen is frustratie en haat. De discussies in deze verkiezingen gaan over morele waarden en meer specifiek over twee domeinen: corruptie en culturele patronen zoals het genderthema en LGBT.

Met het corruptiethema viseert men de Arbeiderspartij, terwijl de huidige president Temer, van de PMDB, minstens even corrupt is.

‘Gedurende meer dan 20 jaar heeft Bolsanero onder de wet van vrije meningsuiting onzin uitgekraamd maar niemand besteedde er aandacht aan. Nu is dit zijn kapitaal.’

Laub: Voor Bolsonaro is Temer een man van de Arbeiderspartij. Hij was immers de vice-president van Dilma Rousseff, ze hebben jarenlang samen geregeerd. Het voordeel van extreemrechts te zijn zoals Bolsonaro, is dat je buiten het systeem staat dat zo verguisd wordt. Bolsonaro heeft 21 jaar in het congres gezeten maar hij stond buiten de gangbare politiek omdat hij een outlaw was, een gorilla. Niemand wilde aan hem toegevingen doen of met hem onderhandelen. Hij heeft wat aanhang van leger en politie. Gedurende meer dan 20 jaar heeft hij onder de wet van vrije meningsuiting onzin uitgekraamd maar niemand besteedde er aandacht aan. Nu is dit zijn kapitaal. Hij wordt ook niet beschuldigd van corruptie want hij was niet in een positie om iemand om te kopen. Nu speelt hij dit uit als

Het andere waardenthema gaat over gewoonten en gebruiken, over gender en LGBT, thema’s die conservatieven vaak op de agenda plaatsen. Ook de quota voor inheemsen en zwarten aan de universiteiten liggen gevoelig. Je voelt nu al dat de intolerantie toeneemt, er groeit een ander klimaat. Bolsonaro zal als president niet zeggen: ‘laat ons ze allemaal van kant maken’, maar hij zal wel goedkeurend toekijken wanneer de politie het vuile werk doet.

‘Je kan heel goed een formele democratie overeind houden maar in de praktijk een beleid voeren van discriminatie en repressie. Je voelt die sfeer nu al.’

De dictatuur in Brazilië was ook een formeel legaal systeem, met een parlement, een rechterlijke macht, een grondwet. Maar die instellingen waren louter façade. De werkelijkheid daarachter was bijzonder grimmig. Je kan heel goed een formele democratie overeind houden maar in de praktijk een beleid voeren van discriminatie en repressie. Je voelt die sfeer nu al. Artiesten, schrijvers, de vrije pers, gay-mensen gaan een moeilijke tijd tegemoet.

Zal de politieke situatie ook een impact hebben op jouw leven?

Laub: Ongetwijfeld. Ik ben ook een artiest – al heb ik er twintig jaar over gedaan om dit toe te geven. Ik wil niet geassocieerd worden met een kunstenaarsbestaan in een ivoren toren. — Maar vandaag wordt elke artiest of intellectueel in het nauw gedreven en geviseerd en dat merk ikzelf ook. Een democratie heeft een vrije pers nodig maar voor journalisten wordt het een bijzonder tragische periode.

Ook voor de gigant O Globo, die een niet zo objectieve speler lijkt in het politieke spel?

Laub: Dat klopt niet helemaal. Door links wordt O Globo als rechts gezien maar dat is relatief, het is eerder centrumrechts. Extreemrechts en de aanhangers van Bolsonaro haten O Globo. Bolsonaro haalt zijn aanhang vooral bij de Pinksterkerken. Zij hebben een eigen TV-zender, Record TV en Bolsonaro wil met Record doen wat Trump deed met Fox News: er zijn zender van maken. Bolsonaro is niet gewoon rechts, hij is grof en onbeschaafd. Ik denk dat elke extreemrechtse beweging in Europa nog beter is opgevoed dan extreemrechts in Brazilië.

De zonen van Bolsonaro voeren campagne met op hun T-shirt de beeltenis van de beruchte beul van de dictatuur, Carlos Alberto Brilhante Ustra.

Laub: Het zijn werkelijk gorilla’s, het is een nachtmerrie. Ze verdedigen openlijk folterpraktijken. Bolsonaro valt het best te vergelijken met Duterte in de Filipijnen, eenzelfde extreem absurde visie.

Ook Whatsapp heeft een grote rol gespeeld in de campagne van Bolsonaro.

Laub: Men zegt wel eens dat Brazilië de Whatsapp-groepen heeft uitgevonden. Haddad en de Arbeiderspartij hebben minder gebruik gemaakt van dit medium, maar je mag hun aanhang ook niet overschatten. Lula heeft steevast 25 tot 30 procent van de bevolking achter zich gehad, onvoorwaardelijk. Maar evengoed is er 30 procent van de Brazilianen radicaal tegen de Arbeiderspartij. Het komt erop aan die middengroep te overtuigen. En momenteel is die middengroep heel erg tegen de Arbeiderspartij. Omwille van het corruptieschandaal, omwille van de economische crisis.

De evangelische kerken hebben een grote impact en denken zeer rechts over morele kwesties. Lula weet heel goed dat die morele kwesties gevoelig liggen bij zijn achterban en heeft steeds gemeden om ze tot een thema te maken. Maar nu schaart die groep van LGBT en de feministische stroming zich wel achter Haddad. De tegenstanders spelen dit uit en zeggen in hun Whatsapp- campagnes: ‘kijk eens wat een volkje dat Haddad steunt?’

Staat de democratie op het spel in Brazilië?

Laub: Ik vrees van wel. In Brazilië is er een gezegde: iets is “authentiek” of het is “nutella”. Ook zo met staatsgrepen: je hebt staatsgrepen die werkelijk militaire coups zijn, maar je hebt ook “nutella”-staatsgrepen, zoals we vandaag zien gebeuren. Ze worden op een zoete manier aannemelijk gemaakt, maar het betekent een uitholling van de democratie, met democratische middelen. Je hebt bijvoorbeeld een opperste gerechtshof van 9 rechters en je breidt dit uit met 9 die allemaal van jouw strekking zijn, dan ben je zeker dat justitie aan jouw kant staat. In Venezuela hebben we zulke dingen zien gebeuren. De instellingen blijven formeel overeind maar je verandert de regels van het spel. Bolsonaro is grenzeloos onbeschaamd op dit vlak.

De nutella-coup zie je dus zowel bij rechts als bij links, maar rechts heeft veel meer middelen ter beschikking om de realiteit naar haar hand te zetten. Haddad, de kandidaat van de Arbeiderspartij, is een erg gematigd persoon. Ik ga voor hem stemmen hoewel ik niet van de Arbeiderspartij hou, omwille van haar sterke autoritaire trekken. Daarom zeggen ook veel mensen: ‘ik stem Bolsonaro, want die politici zijn toch allemaal dezelfde en met Bolsonaro zal de economie misschien beter gaan.’ Dat is helemaal niet zeker.

‘De Arbeiderspartij mag intern dan autoritair zijn, maar gedurende de 14 jaar dat Lula en Dilma Rousseff aan de macht waren, hebben ze de democratie wel gerespecteerd.’

De Arbeiderspartij mag intern dan autoritair zijn, maar gedurende de 14 jaar dat Lula en Dilma Rousseff aan de macht waren, hebben ze de democratie wel gerespecteerd. Toch zijn de pers, het congres, de politie, al die instellingen zijn tegen de Arbeiderspartij gekant.

Lula en Dilma Rousseff hebben zich uitermate ingespannen om de corruptie te bestrijden.

Laub: Inderdaad, zij hebben justitie sterk gemaakt en dat heeft zich nu faliekant tegen hen gekeerd. Dat is zo cynisch. Lula was heel populair, hij had de regels van het spel kunnen wijzigen en voor een derde termijn kunnen gaan maar hij heeft dat niet gedaan.

Met Bolsonaro gaan we een andere toekomst tegemoet. In de VS heb je een sterke democratie, met voldoende mechanismen ingebouwd in de instellingen om de balans te herstellen. Desondanks krijgt Trump gedaan wat hij aan zijn achterban beloofde: de muur in Mexico is nog niet gebouwd maar hij is wel onverbiddelijk op het domein van migratie en onwrikbaar in milieukwesties. De VS zullen overleven als een sterke democratie en een sterke economie maar ik vrees dat in Brazilië de democratie niet zal overleven en dat een figuur als Bolsonaro ook niet erg aantrekkelijk zal zijn voor internationale investeerders.

Is Brazilië gedetermineerd door zijn verleden van kolonialisme en slavernij, zoals sommigen beweren?

Laub: Ik ken die visie maar ik ben het er niet helemaal mee eens. Er zijn perioden geweest dat Brazilië het wel erg goed deed. De VS hebben ook slavernij gekend en kijk hoe het land zich ontwikkeld heeft. Brazilië heeft na de afschaffing van de slavernij, 130 jaar geleden, de zwarten niet geïntegreerd op de gepaste manier. In de VS heeft de zwarte bevolking sterker teruggevochten. In Brazilië is die strijd nu bezig. Ik denk dat Brazilië niet minder tolerant is dan de VS. De Midwest in de VS is zeer intolerant vergeleken met San Francisco. In Brazilië is er discriminatie van LGBT, maar São Paulo kent de grootste gay parade van Latijns-Amerika, hoewel gays in een wijk verderop het risico lopen om vermoord te worden. We hebben in Brazilië vooruitgang gemaakt maar met Bolsonaro gaan we een grote terugslag kennen.

‘Geen enkele van mijn boeken handelt expliciet over de politiek, maar ik merk dat ik daar nu niet meer om heen kan.’

Bent u optimistisch of pessimistisch over de toekomst?

Laub: Pessimistisch in gedachten maar optimistisch in de actie, zoals Gramsci zegt. Ik ben altijd nogal sceptisch geweest maar nu wil ik me meer engageren. Meestal probeer ik in mijn boeken de directe concrete politiek te vermijden. Geen enkele van mijn boeken handelt expliciet over de politiek, maar ik merk dat ik daar nu niet meer om heen kan. Niet omdat ik geloof dat ik de situatie kan veranderen. Daarvoor ben ik te klein en te onbeduidend. Het is eerder een persoonlijke noodzaak om mij uit te drukken.

Vandaag is het volledig onmogelijk om in de pers en in de politiek, in de religie, een genuanceerd debat te hebben. Dat zijn domeinen die de contradicties en de complexiteit vermijden. De enige plek waar je nog kan stil staan bij de complexiteit van de dingen is in de literatuur en in de kunst. Daar hebben we vooralsnog de vrijheid, laat ons die aangrijpen en er niet bang voor zijn.

Ik voel persoonlijk een heel sterke drang om iets te zeggen over de huidige situatie. Doe ik dit niet, dan voel ik me laf.