‘De Saoedi’s zijn er heilig van overtuigd dat Iran de regio overneemt’

We beseffen te weinig hoe groot de angst van de Saoedi’s is dat Iran hen zal omsingelen. De executie van een sjiitische geestelijke kadert in dat denken en is een signaal voor Iran. Dat zegt Midden-Oostenexpert en Saoedi-Arabiëkenner Paul Aarts.

  • © Reuters/Hasan Shaaban Vooral de executie van de sjiitische geestelijke Nimr al-Nimr zette kwaad bloed. Protest voor het VN-gebouw in Beiroet, 3 januari 2016. © Reuters/Hasan Shaaban
  • A.Davey (CC BY 2.0) De beeltenis van Khomeini op een façade in Esfahan, Iran. A.Davey (CC BY 2.0)
  • © Reuters/Toby Melville Beeld van een demonstratie tegen de executie van Nimr al-Nimr aan de ambassade van Saudi-Arabië in Londen. © Reuters/Toby Melville

Op zaterdag 2 januari executeerde Saoedi-Arabië 47 gevangenen op grond van vermeend terrorisme, een actie die wereldwijd werd veroordeeld. Vooral de executie van de sjiitische geestelijke Nimr al-Nimr zette kwaad bloed bij sjiieten in de hele regio. De Nederlandse Midden-Oostenexpert Paul Aarts (Universiteit Amsterdam) nam die dag het vliegtuig terug naar Nederland na twee weken onderzoek in Saoedi-Arabië voor een update van het boek De Revolutie die nog moet komen.

Het groeiende sektarische conflict tussen soennieten en sjiieten en de rol van Riyad en Teheran daarin was onderwerp van de vele gesprekken die Aarts voerde in Saoedi-Arabië. Het Saoedische wantrouwen tegenover de sjiieten was altijd diepgeworteld, zegt Aarts. En ja, volgens hem draagt Riyad als gevolg daarvan een grote verantwoordelijkheid voor de groeiende sektarische verdeeldheid in het Midden-Oosten.

Paul Aarts: Ik hoed me ervoor om me uit te drukken in termen als ‘hoofdverantwoordelijkheid’.

‘Saoedi-Arabië draagt een enorme verantwoordelijkheid in het verspreiden van anti-sjiitische gevoelens.’
 

Maar ik denk wel dat Saoedi-Arabië een enorme verantwoordelijkheid draagt in het verspreiden van anti-sjiitische gevoelens in de regio.

Uit de vele gesprekken die ik had tijdens mijn onderzoek, kwam sterk naar voor dat er vanuit de overheid, vanuit officiele instanties, geen sprake is van een anti-sjiitisch beleid.

In kringen van de conservatieve geestelijkheid echter, en zeker de uitwassen daarvan als de IS in Irak en Syrië, viert anti-sjiitisme wel hoogtij. Dat laatste weten we.

Alleen zegt Riyad daarover heel resoluut: IS en hun anti-sjiitisme vormen niet onze verantwoordelijkheid. Men verschuilt zich achter de stelling dat Saoedi-Arabië IS nooit heeft gepland, noch had kunnen vermoeden dat IS de oorspronkelijke boodschap van het wahabisme zou misbruiken. Dat is de officiële Saoedische legitimatie tegenover het Westen, wat natuurlijk een ongeloofwaardige redenering is. Men had zich hier wel degelijk bewust van kunnen zijn.

Saoedi-Arabië zegt ook dat Teheran verantwoordelijk is voor de sektarische polarisering in de regio. In hoeverre draagt Iran volgens jou ook effectief bij aan die polarisering?

Paul Aarts: Het hangt ervan af. Laat ons beginnen met de vermeende rol die Iran zou spelen in Jemen, waar de sjiitische hoethirebbellen pionnen van Teheran zouden zijn. De Saoedi’s zijn daar massaal van overtuigd, in zowel conservatieve als progressieve kringen. Men mag zich verzetten tegen de enorme kosten van de oorlog, principieel is de overgrote meerderheid van de Saoedi’s heilig overtuigd dat de Saoedische interventie in Jemen een goede zaak is.

‘Het is niet te ontkennen dat milities die tegen IS vechten zelf ook oorlogsmisdaden begaan.’

 

 

Irak is een ander verhaal. Men wijst heel nadrukkelijk op de toenemende vervlochtenheid van Iran met Irak, niet alleen op economisch vlak maar ook via de sjiitische milities. Die milities zouden toch grotendeels de vrije hand krijgen van Bagdad. Ik ben geneigd om daar deels in mee te gaan.

Het is niet te ontkennen dat milities die tegen IS vechten zelf ook oorlogsmisdaden begaan. Het idee dat Irak langzamerhand helemaal wordt ingepalmd door Iran, is volgens mij overdreven. Maar de invloed van Iran in Irak is in de voorbije jaren zeker een pak groter geworden.

Over de banden met Bashar al-Assad, Hezbollah kunnen we kort zijn: die zijn zeer duidelijk. Irak, Syrië, Hezbollah in Libanon, dragen bij tot die diepgewortelde perceptie van Saoedi-Arabië dat Iran bezig is aan een soort omsingelingspolitiek. En men wil dat een halt toeroepen.

Wanneer begon die sektarische verdeeldheid eigenlijk een rol te spelen in het Midden-Oosten?

Paul Aarts: Volgens mij is het begin ongeveer terug te voeren naar de Islamitische Revolutie van 1979 en de daaropvolgende export ervan door de leider van de Iraanse Revolutie, ayatollah Khomeini. De idee van een islamitische revolutie was niet per se sjiitisch: Khomeini beweerde dat hij alle moslims vertegenwoordigde. Maar Saoedi-Arabië zag het wel als een sjiitiseringscampagne. Toch bleven de relaties tussen Saoedi-Arabië en Iran lange tijd vrij normaal.

Daar kwam verandering na de Amerikaanse invasie van Irak in 2003, de de-Ba’athificatie door Paul Bremer en de daaropvolgende burgeroorlog. En uiteraard hebben de Syrische revolutie, de installatie van IS in Irak en de militaire interventie van Saoedi-Arabië en co in Jemen, de idee gevoed dat proxy-oorlogen worden uitgevochten in de regio.

De sektarische geest is uit de fles en niet meer terug te stoppen. Gebeurtenissen zoals de executie van Nimr al-Nimr versterken die opdeling alleen maar.

A.Davey (CC BY 2.0)

De beeltenis van Khomeini op een façade in Esfahan, Iran.

Had Nimr en hebben de Saoedische sjiieten banden met Iran zoals Saoedi-Arabië beweert?

Paul Aarts: Nee, Nimr had eerder een emotionele dan een politieke band met Iran en was beslist geen handlanger of pion van Teheran. Nimr had gestudeerd in Iran, maar daar houdt het op. Hij beweerde altijd in diverse toonaarden dat hij absoluut geen kopie zou willen van het Iraanse kiessysteem in Saoedi-Arabië.

Er zijn wel heel kleine radicale sjiitische groepen die nauw aanleunen bij Iran, zoals Hezbollah al-Hejaz, maar ze vormen echt een marginaal groepje. De overgrote meerderheid van de Saoedische sjiieten is volledig georiënteerd op Saoedi-Arabië, wil gelijke Saoedische burgerrechten, geen alliantie met Iran.

Wie was die figuur Nimr nu eigenlijk?

Paul Aarts: Hij kwam voor het eerst in beeld in 2009, bij turbulenties tussen het sjiitische oosten en Riyad. Hij maakte pas echt naam in 2011, toen gelijktijdig met de Arabische opstanden protesten ontstonden in de steden Qatif en al-Awamiyah.

Nimr kwam echter pas echt in opspraak in 2012, naar aanleiding van zijn uitlatingen over de dood van de Saoedische kroonprins Nayef. Die was altijd een anti-sjiitische die-hard geweest, die discriminerende en opruiende taal niet schuwde. Nimr vroeg zich luidop af wie zich ‘nu niet kon verheugen op de dood van Nayef’. Daarmee overtrad hij een absolute rode lijn en kort daarna werd hij opgepakt en twee jaar later tot de dood veroordeeld.

Hij had vooral aanhang bij de jongeren. Waarom?

Paul Aarts: Voor de jongeren was hij iemand die zich duidelijk afzette van de oudere generatie, de zogenaamde notabelen. Deze bijnaam, een beetje een scheldnaam zeg maar, kregen de “ouderen” omwille van hun bereidheid om te blijven onderhandelen met de overheid. Ze onderhandelden zowel met de koning zelf als met de gouverneur van de provincie. En volgens de jongere generatie, die werd geleid door al-Nimr, heeft dat nooit tot iets geleid. Hij pleitte om actie te voeren.

Geweldloze actie, toch?

Paul Aarts: Ja, maar toch zijn er sterke verdachtmakingen dat hij door zijn taalgebruik zou aangezet hebben tot het gebruik van geweld. Alleen is zoiets moeilijk aan te tonen. Er is inderdaad geschoten door jongeren op politieagenten en -voertuigen. De vraag is of hij daarvoor verantwoordelijk kon worden gehouden. Een onafhankelijk rechter had die vraag moeten beoordelen maar een onafhankelijk gerecht is onbestaande in Saoedi-Arabië.

© Reuters/Toby Melville

Beeld van een demonstratie tegen de executie van Nimr al-Nimr aan de ambassade van Saudi-Arabië in Londen.

De eisen van de sjiitische demonstranten in het oosten van Saoedi-Arabië zijn in de eerste plaats gelijke rechten, gelijk aan die van de soennieten. Hoe zwaar worden de sjiitische Saoedi’s gediscrimineerd?

Paul Aarts: Om te beginnen worden ze religieus gediscrimineerd. In een land waar iedereen gelijke burgerrechten heeft, verwacht je ook gelijke religieuze rechten. Op die manier kan je je eigen moskeeën en eigen religieuze centra bouwen.

‘Er worden heel veel beperkingen opgelegd aan de sjiieten van Saoedi-Arabië.’

Er worden echter heel veel beperkingen opgelegd aan de sjiieten van Saoedi-Arabië. In Qatif — een stad die overwegend sjiitisch is — is maar één moskee voor de sjiieten. Dat is heel kwetsend.

Het is volgens mij ook zo dat de sjiieten in overheidsfuncties zwaar gediscrimeerd worden. Er wordt ook gezegd dat ze op de arbeidsmarkt gediscrimineerd worden. Dat is volgens mij, eerlijkheidshalve, minder aantoonbaar. In het staatsoliebedrijf Aramco zitten bijvoorbeeld ook sjiieten in topfuncties. Maar, algemeen kan je wel stellen dat de sjiieten in Saoedi-Arabië tweederangsburgers zijn.

Nimrs executie zou volgens commentatoren kaderen in een verdeel-en-heerspolitiek, een manier om de soennieten aan zich te binden en gemor over economische maatregelen in te dijken. Klopt dat?

Paul Aarts: Er lijkt onder commentatoren een consensus te zijn dat Nimrs executie vooral binnenlands gemotiveerd is. Ik ben het niet eens met die lezing.

Ik ben er recent geweest en heb met heel veel mensen gesproken. Saoedi-Arabië heeft de binnenlandse zaak enorm goed onder controle. Er is geen reden om bang te zijn voor een mogelijk verzet door de soennitische bevolking naar aanleiding van aangekondigde en deels ingevoerde bezuiningen. De Saoedische bevolking is immers zo goed voorbereid op die maatregelen, dat ik de kans heel klein acht dat ze om die reden in verzet zouden komen. Bovendien is de bevolking zich heel goed bewust van het gegeven dat de Saoedische wetgeving er geen twijfel over laat bestaan: demonstreren is verboden. En ook wat de vrijheid van meningsuiting betreft, zijn er duidelijke rode lijnen.

Waar gaat het dan echt over?

Paul Aarts: Ik heb hier zeker niet het laatste woord maar ik plaats Nimrs executie in de obsessie van Riyad met de Iraanse omsingeling. De executie was een bewuste provocatie naar Teheran. Dat is gelukt: de Saoedische ambassade ging er in de fik, de sjiieten gaan alom de straat op, er is heel veel onrust. De Syrië-conferentie in Genève einde deze maand is op losse schroeven komen te staan.

De tegenstelling tussen sjiieten en soennieten, die toch al scherp was, is verder aangescherpt.

‘De Saoedi’s zijn er heilig van overtuigd dat Iran aan de winnende hand is.’

 

Kijk, we beseffen te weinig wat de Saoedische perceptie is over Iran. De Saoedi’s zijn er heilig van overtuigd dat Iran aan de winnende hand is. Men zegt in Saoedi-Arabië letterlijk: Iran neemt Jemen over en heeft Irak al helemaal overgenomen, er is Hezbollah, men wil Bashar al-Assad in het zadel houden, en er is de dreiging van de eigen sjiieten in Saoedi-Arabië met een link naar de Bahreinse sjiieten.

Iran is, met andere woorden, in de ogen van de Saoedi’s bezig de regio over te nemen. De executie is een poging om een spaak in het wiel te steken van die Iraanse expansie.

Zou dit hele gebeuren nu kunnen leiden tot een gewapend conflict tussen de twee rivalen in de Golf, Iran en Saoedi-Arabië?

Paul Aarts: Geen van beide landen hebben hier belang bij. Maar je kan het natuurlijk niet uitsluiten: er kan altijd een nieuwe provocatie plaatsvinden. In Iran heb je allerlei figuren die zich niet aan de officiële lijn houden. De zogenaamde ‘rogue elementen’ binnen de Revolutionaire Garde bijvoorbeeld voeren hun eigen agenda uit. Binnen die kringen is men allesbehalve blij met het nucleair akkoord. Wanneer men president Rouhani en de gematigde politieke groepen in Iran wil frustreren, en de nucleaire deal op de helling wil zetten, is een gewapend conflict koren op de molen.

Maar nogmaals, dat scenario lijkt me zeer onaannemelijk, zeker in het geval van Iran. Teheran weet dat het de strijd zou verliezen, omdat Saoedi-Arabië zich de afgelopen jaren tot de tanden toe bewapend heeft. Bijna wekelijks sluit Riyad een wapencontract van een paar miljard dollar af. Saoedi-Arabië wordt bovendien gesteund door Washington. Maar net in het belang van die relaties met de Amerikanen, zullen ook de Saoedi’s niet zomaar een gewapend conflict beginnen.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.