Enas Al-Badran: 'Schrijven is lopen door een mijnenveld'

‘Literatuur kan niet vrijblijvend zijn. Literatuur moet geëngageerd zijn of niet zijn’, zegt de Iraakse schrijfster en dichteres Enas Al-Badraan. Maar schrijven in een land als Irak is als lopen door een mijnenveld.

  • © Samira Bendadi 'Het is voor mij onmogelijk om onverschillig te staan ten opzichte van de siutaie van de vrouw' © Samira Bendadi
  • © Samira Bendadi © Samira Bendadi

‘I k kon gemakkelijk aan een vluchtelingenstatuut geraken in Europa of de VS. Maar dat heb ik niet gedaan. Ik ga dat ook niet doen. Het is zelfs geen kwestie van kiezen. Ik hoor gewoon in Irak’, zegt Enas Al-Badran aan het begin van ons gesprek. Ik had nog geen vraag gesteld. Het leek alsof ze tegen zichzelf bezig was.

Enas Fadel Al-Badran is een Iraakse journaliste. Ze is ook schrijfster en dichteres. Ik ontmoet haar in Berlijn waar ze een paar maanden verblijft als auteur in residentie. Het gevoel van veiligheid, van zorgeloosheid die een stad als Berlijn bij iemand die uit een oorlogsgebied afkomstig is kan opwekken, is waarschijnlijk niet vreemd aan de mijmeringen van de dichteres. Dit is ook de eerste keer in een heel lange periode dat ze in Europa is. ‘Ik heb vaak gereisd naar andere Arabische landen’, zegt ze, ‘maar dit is de eerste keer in vijfentwintig jaar dat ik in Europa ben’.

El-Badra’s teksten zitten vol woede over sektarisme,  tribalisme, de hebzucht van de mens…

Met de vinger wijzen naar personen of groepen, ook als ze een zware politieke verantwoordelijkheid dragen, doet Enas Al-Badran niet. Maar haar teksten zitten vol woede.

Woede over de patriarchale samenleving. Woede over het sektarisme, het tribalisme, de hebzucht van de mens, de drang naar rijkdom en het verlies van menselijkheid. En toch is ze van mening dat het niet nuttig is om in confrontatie te gaan met anderen. ‘Het is zelfs contraproductief’, zegt ze.

‘Ik ben feministe’, zegt Enas Al-Badran. ‘Maar ik leeft niet buiten de samenleving. Ik hou rekening met de gevoeligheden zonder mijn overtuiging en mijn engagement te verraden’.

Literatuur is engagement, zegt u. Wat betekent dat concreet in uw geval?

De vrouw is de sleutel tot een vreedzame, rechtvaardige en beschaafde maatschappij

Enas Al-Badran: Ik behoor tot een Oosterse maatschappij. Het is voor mij bijna onmogelijk om onverschillig te staan ten opzichte van de situatie van vrouw. Haar leed, haar eeuwige angst, haar relatie tot de maatschappij en tot zichzelf, het zijn allemaal zaken die me enorm aanspreken.

Ik ben een feministe en ik geloof dat de vrouw de sleutel is tot een vreedzame, rechtvaardige en beschaafde maatschappij. Daarom is ze het centrum van wat ik schrijf.

Een ander thema dat me nauw aan het hart ligt is het kind. Wij hebben in Irak minstens vijf miljoen weeskinderen. Ze kunnen op geen enkele vorm van steun rekenen. Verwacht wordt dat dit aantal nog zal toenemen gezien de dramatische actualiteit. Door het enorme leed dat ik heb gezien, ben ik de zaak van het kind gaan omhelzen. Ik ben enorm gevoelig voor het lot van kinderen. Ik wil niet alleen zorg voor het kind maar ook respect.

U bent feministe. Wat zijn uw prioriteiten op dat vlak?

Enas Al-Badran: Feministe betekent voor mij opkomen voor de rechten van de vrouw. Recht op onderwijs, recht op werk, recht om beslissingen te nemen op alle niveaus. We hebben veel problemen waarover we niet praten. Wij hebben een patriarchale samenleving die bescherming biedt aan de vrouw maar die haar het zwijgen oplegt. Dat is de prijs die voor bescherming betaald wordt.

Wij hebben het over het recht op werk, het recht op een inkomen maar eigenlijk is werken geen luxe voor de vrouw in Irak. We zijn een land in oorlog, al dertig jaar. Veel vrouwen staan er alleen voor in het leven. We hebben momenteel in Irak vier miljoen vrouwen die niet getrouwd zijn. We hebben een hoge werkloosheidsgraad. Hoe kunnen vrouwen in deze situatie overleven als ze geen opleiding en geen werk hebben?

Irak bevindt zich al dertig jaar in een situatie van oorlog, en u hebt ze allemaal beleefd, zegt u. Hoe hebt u de situatie van de vrouw zien evolueren?

Enas Al-Badran: Er is op dat vlak zeker een achteruitgang. De beste periode voor de vrouw in Irak was onder het Koninklijke regime, in de jaren vijftig en zestig. De wetgeving rond personen- en familierecht was gunstiger voor de vrouw. De koning had destijds het beste uit de soennitische en uit de sjiitische stroming gehaald en op basis daarvan werd die wetgeving gemaakt.

Na de staatsgreep is de situatie achteruit beginnen gaan voor de vrouw. Irak is sindsdien van de ene oorlog in de andere verwikkeld geraakt en de grootste verliezer in een oorlog is natuurlijk de vrouw. We hebben geen wetten die de vrouw echt beschermen of steunen.

Aan de bundel De ogen van Inana die vertaald is naar het Duits en het Frans hebt u bijgedragen met een kortverhaal en een gedicht. Waarom een boek met alleen vrouwelijke auteurs?

Enas Al-Badran: Dit is ook een manier om vrouwen te ondersteunen. Ik ben lid van de Unie van Irakese auteurs en ben tegelijkertijd voorzitster van het forum Nazik Al-Malaika voor vrouwelijke auteurs. We hebben het forum gecreëerd om vrouwelijke auteurs meer zichtbaarheid te geven. Om hen een stem te geven, om hen te helpen publiceren, een stuk bekendheid te geven. Het is ook een manier om de krachten te bundelen. De ogen van Inana is de eerste bundel met alleen vrouwelijke auteurs. Het boek werd in Basra in het zuiden van Irak gedrukt en is een groot succes geworden.

Zo te zien zijn er heel wat schrijvers in Irak, maar zijn er ook lezers?

Enas Al-Badran: Vroeger zei men altijd: Cairo schrijft, Beiroet drukt en Bagdad leest. Dat was inderdaad zo. Zelfs in het verre zuiden van Irak werd er gelezen. Maar de opeenvolgende oorlogen en de militarisering van de samenleving sinds de jaren tachtig hebben die leeslust een deuk gegeven.

De vrijheidsmarge was heel beperkt en de auteurs moesten zich in allerlei bochten wringen om toch iets te zeggen. Ze gebruikten de verbeelding, de metafoor en allerlei andere literaire hulpmiddelen om aan deze realiteit te ontsnappen. Daardoor zijn we de lezer kwijt geraakt.

Je kunt zeggen wat je wilt maar elk woord kan je op elk moment het leven kosten

We willen nu de lezer terugwinnen. We proberen de relatie met hem te herstellen. Een ander fenomeen dat het lezen niet bevordert is natuurlijk de nieuwe technologie en wat ik de sandwichcultuur noem.

Men wil flitsende beelden zien en hapklare weetjes lezen. Mensen verslinden maar absorberen niet. Ze nemen de tijd niet om zich te verdiepen in een verhaal of in een roman.

De dictatuur, de angst heeft de lezer verjaagd, hoe is de situatie nu?

Enas Al-Badran: Er is nu vrijheid, veel vrijheid. Er is zelfs straffeloosheid. Maar er is de façade en er is de werkelijkheid. Vroeger was er één rode lijn. We waren bang om ze te overschrijden. We waren bang om de heerser boos te maken. Dat was tenminste duidelijk.

Nu zitten we in een valstrik. Er zijn veel rode lijnen. Het is voor schrijvers in Irak nu als lopen door een mijnenveld. Je kunt zeggen wat je wilt maar elk woord kan je op elk moment het leven kosten. Geen wonder dat deze dualiteit bij veel auteurs tot schizofrenie leidt.

© Samira Bendadi

‘Wat we nu dringend nodig hebben is vrede’

Irak is nog altijd verwikkeld in sektarisme. De beloofde democratie heeft nog geen voet aan de grond gekregen. Wat is er nu prioritair voor de mensen in Irak?

Enas Al-Badran: Wat we nu dringend nodig hebben is vrede. Als we vrede hebben, kunnen we beginnen aan de heropbouw van de mens. Want de mens bij ons is sinds een lange periode onderworpen aan een structurele vernietiging. Na de oorlogen (de oorlog met Iran tussen 1980 en 1988, de invasie van Koeweit en de daarop volgende Operatie Desert Storm onder leiding van de VS en Groot-Brittannië in 1991 sb), kwam de economische blokkade die dertien jaar lang heeft geduurd. Er was een tekort aan voedsel en aan medicijnen. Een doos eieren kostte een maandloon. De waardigheid van de mens werd aangetast en het hele waardensysteem was uiteengevallen.

Armoede vernietigt alles wat menselijk is aan een mens. De wereld heeft gezien hoe instellingen en openbare gebouwen geplunderd werden na de Amerikaanse invasie in 2003. Veel mensen hebben verontwaardigd gereageerd. Maar wat had men verwacht? Wat verwacht je van mensen die dertien jaar lang onder een economische blokkade geleefd hebben? Wat denk je dat ze gaan doen wanneer de deuren van de paleizen en van openbare instellingen opengaan? Dit is geen vergoelijking van wat gebeurd is. Ik probeer het alleen te begrijpen omdat ik die ellende heb meegemaakt.

Je kunt niet van mensen verwachten die jarenlang onderworpen zijn aan oorlogen, aan dood, aan honger en verwaarlozing en aan onwetendheid dat ze zich op dezelfde manier zouden gedragen als mensen die nooit een oorlog hebben meegemaakt. Ik ben in Turkije geweest waar mijn zoon nu woont. Wat me opgevallen is, is de rust.

Ik zag het verschil tussen een volk dat negentig jaar lang geen oorlog heeft meegemaakt en een volk dat alleen maar oorlog heeft gekend. Ik zag de rust die al jaren ontbreekt in Irak gewoon in het gedrag van de mensen, in hun manier van praten, in hun manier van eten, …

U hebt Engelse literatuur gestudeerd, u hebt een roman vertaald en u werkt nog als journaliste. Wat is de invloed van al die functies op uw literair werk?

Enas Al-Badran: Journalistiek werk heeft mijn interesses verbreed. Ik ben niet met mijn kleine persoon bezig en ook niet met slechts één aspect van het leven bezig. Ook fictie is engagement. Want wat is de zin van literatuur als het geen steen in een stil meer werpt? Wat is het nut van boeken schrijven en verhalen vertellen als ze geen stof doen opwaaien?

Mijn studie van de Engelse literatuur en de literatuur uit andere landen heeft mijn geest verbreed. Het heeft me geholpen om me in de menselijke natuur te verdiepen. Er is een waarheid die zegt dat wij mensen uiteindelijk over dezelfde gevoelens beschikken. Of de tekst in het Spaans geschreven is of in het Urdu, of het geschreven is in onze tijd of in de middeleeuwen, de gevoelens blijven dezelfde gevoelens. De belediging is de belediging, de ontrouw, de liefde, de jaloezie, de twijfel, de ambitie, allemaal gevoelens die identiek zijn bij iedereen.

Het verschil ligt in de vorm, in de taal, in de kleren misschien, in de manier van eten. De symbolen veranderen en ook de manier waarop we ermee omgaan maar de gevoelens veranderen niet. En de literatuur die een lang leven toegeschreven krijgt is de literatuur die diep graaft in de ziel van de mens en die de gevoelens aanspreekt. Om diep te kunnen graven, moet je moedig zijn. Je moet bereid zijn om je leven te riskeren.

Hoezo, je leven riskeren?

Enas Al-Badran: Onrechtvaardigheid aanklagen, daar moet je moedig voor zijn. Je stem mag niet hees zijn. Ofwel ga je ervoor ofwel trek je je terug. Ofwel praat je en wijs je duidelijke de onrechtvaardigheid, de wonde aan, ofwel zwijg je. Er is geen middenweg.

U zei daarnet dat schrijven in een land als Irak is als lopen door een mijnenveld, hoe doet u dat zonder dat er een mijn in uw gezicht ontploft?

Enas Al-Badran: Dat is het moeilijke evenwicht waarop je als auteur moet leren balanceren. Je hebt een grote dosis sluwheid en voorzichtigheid nodig om met deze situatie om te gaan. Persoonlijk kies ik voor de soepele weg. Wanneer je geëngageerd bent, wanneer je een zaak te verdedigen hebt, is het prioritair om de tegenhanger te overtuigen, hem voor je zaak te winnen. Je moet niet confronteren of de polemiek om de polemiek zoeken. Dat is contraproductief.

Als de stem van de bommen en de explosieven zwijgt, kunnen mensen beginnen horen

Daarom, vind ik het belangrijk dat auteurs een taal van liefde en verdraagzaamheid hanteren. Uiteindelijk blijft vrijheid iets relatiefs. Absolute vrijheid bestaat niet, zelfs niet in de meest verankerde democratieën in de wereld. Er is vrijheid maar er zijn voorwaarden. Er is een ruimte maar er zijn tralies. Alleen zijn ze niet altijd even zichtbaar.

Hoe gaan andere auteurs in Irak met deze situatie om?

Enas Al-Badran: De schrijversscene is verdeeld. Je hebt auteurs die heel pessimistisch zijn en je hebt diegenen die weglopen en in hun ivoren toren leven. Maar ondanks deze situatie heb je nog veel auteurs die het niet opgeven en die zich inzetten voor anderen via de Unie van Iraakse schrijvers bijvoorbeeld of het Forum Nazik Al-Malaika van vrouwelijke auteurs.

Kan literatuur iets veranderen aan de situatie in Irak?

Enas Al-Badran: Literatuur speelt een rol maar verwacht niet dat dit een invloedrijke rol is. Ik zeg altijd: als de stem van de bommen en de explosieven zwijgt, kunnen mensen beginnen horen. De mens is nu in strijd om in leven te blijven. Hij is in strijd om zichzelf te onderhouden. Lezen is een luxe in het leven van de Irakezen spijtig genoeg.

Wat we nodig hebben is meer samenwerking tussen intellectuelen en verschillende actoren van het middenveld. Als het middenveld sterker wordt kan het een drukkingsgroep vormen en verandering afdwingen. Dat is de hoop.

Persoonlijk probeer ik er het beste van te maken. Zelfs midden in het onmogelijke moet de mens werken, voortdoen, niet opgeven. Dat is ons lot, dat is ons land en dat is onze taak.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.