Francis Fukuyama: 'Goed bestuur is moeilijker dan democratie'

Francis Fukuyama vreest het einde van het regeren

Francis Fukuyama zag na de val van het communisme het einde van de geschiedenis opdoemen. Een deel van wat hij toen schreef, is achterhaald. Dat geeft hij zelf ook toe, maar democratie blijft de norm, vindt hij. In de loop der jaren ging hij steeds meer wijzen op het belang van goed bestuur: ‘We lijden nog steeds onder Reagans erfenis, die zo laatdunkend deed over besturen.’

  • © Reuters/Larry Downing 'Het is makkelijk om te spreken over goed bestuur, maar hoe verander je Nigeria in Zweden? Het zijn beide democratieën, maar er zijn geen eenvoudige recepten voor.' © Reuters/Larry Downing

Een tekst kan het leven van een mens veranderen. Francis Fukuyama is in dat geval. In 1989 publiceerde hij in het Amerikaanse tijdschrift The National Interest zijn artikel ‘The End of History?’ en toen de Berlijnse Muur enkele maanden later viel, werd hij wereldberoemd. De val van de Muur betekende volgens hem dat kapitalisme en democratie voor altijd het model zouden zijn.

De naam Fukuyama zal voor altijd met het einde van de geschiedenis verbonden blijven, ook al schreef hij intussen boeken die aantonen dat hij niet de eendimensionale verdediger van het kapitalisme en de westerse democratie is die hij in 1989 leek.

Het gewicht van dat verleden blijkt als we hem bellen voor een interview over zijn nieuwe boek De oorsprong van de politiek en verwijzen naar de lezing ‘De terugkeer van de geschiedenis’ die hij in Amsterdam zal geven. Fukuyama hoort het in Keulen donderen: ‘Hebben ze er die titel aan gegeven?’ Er ontsnapt hem een kleine zucht: hij lijkt er niet helemaal tevreden mee. Het zijn dezer dagen zonder twijfel soms vervelende tijden voor wie 25 jaar geleden het einde van de geschiedenis uitriep. Ook wij willen natuurlijk, een kwarteeuw na de feiten, beginnen bij zijn vaststellingen van toen. Lijkt het er inderdaad niet op dat de geschiedenis terug is?

‘De geopolitiek is terug. Twee grote autoritair geleide staten, China en Rusland, stellen zich assertief op en stellen territoriale eisen.’

Francis Fukuyama: Het zijn niet echt goede tijden voor de democratie, dat klopt. 2014 is een moeilijk jaar. De geopolitiek is terug. Twee grote autoritair geleide staten, China en Rusland, stellen zich assertief op en stellen territoriale eisen. Islamitische Staat veroverde grondgebied in Syrië en Irak; ook dat is niet meteen een democratische beweging. Dat is een uitdaging voor het Westen. Temeer omdat de democratieën het niet zo goed gedaan hebben de jongste tijd. Zowel de VS als de EU reageerden niet krachtig op de financiële crisis. De financiële sector behoudt zijn greep op de politiek. De democratie gaat op zijn minst door een moeilijke periode.

Weerlegt dat uw stelling niet?

Francis Fukuyama: Je moet dat in perspectief zien. Tussen 1970 en nu steeg het aantal democratieën van 35 naar 120. Zelfs al gaan we nu door turbulente tijden, tot nader order blijft de democratie – bij gebrek aan beter – dé bestuursvorm. Het einde van de geschiedenis heb ik nooit op een mechanistische manier bedoeld: natuurlijk zullen er dingen blijven gebeuren. Wat ik wilde zeggen is dat de toekomst van de geschiedenis de democratie is. Dat is nog steeds het geval. Of gelooft u dat het socialisme de toekomst heeft? Of het Poetinisme? Of het kalifaat? Denken we echt dat veel Japanners of Brazilianen zich daardoor aangesproken voelen? Ik denk van niet. 

Het Chinese model lijkt ontwikkelingslanden als Rwanda of Ethiopië te inspireren.

Francis Fukuyama: Dat is de plausibelste kandidaat. Al worstelt ook China onder de oppervlakte van zijn half-kapitalistische systeem met spanningen. De vraag is of de geschiedenis op dat model afkoerst. Het Chinese model is sterk verbonden met de Chinese cultuur. 

‘Wat ik destijds wilde zeggen is dat de toekomst van de geschiedenis de democratie is. Dat is nog steeds zo. Of gelooft u dat het socialisme de toekomst heeft? Of het Poetinisme? Of het kalifaat?’

U stelde voorop dat democratie en kapitalisme voortaan het model zouden zijn, maar er zijn grote spanningen tussen de twee. Het lijkt geen goed stel. De ongelijkheid is door het globale kapitalisme zo sterk toegenomen dat ze de democratie bedreigt. 

Francis Fukuyama: Die enorme ongelijkheid bedreigt inderdaad de democratie. De oligopolistische elites hebben greep op de politiek, waardoor die laatste erg polariseert. Populisme tiert welig en de instabiliteit neemt toe. 

Maar u schreef toen dat het klassenprobleem in de VS was opgelost, dat het de egalitaire samenleving was zoals Marx die had gedroomd.

Francis Fukuyama: Ik zou dat vandaag niet meer zeggen. Ongelijkheid is overigens een mondiaal probleem dat veroorzaakt wordt door globalisering en technologie. Europa verzet zich met zijn grote herverdeling voorlopig vrij goed tegen die ongelijkheid, maar de vraag is of het dat financieel kan volhouden. Dat weet ik dus niet. Een andere vraag is of je de middenklassebanen kunt beschermen zonder aan groeipotentieel en concurrentievermogen te verliezen. 

Als je het niet doet, dreigt het draagvlak voor de globalisering te verdwijnen. Populistische partijen stellen vragen bij migratie, vrijhandel, vrij kapitaalverkeer…

Francis Fukuyama: Het klopt dat de meeste populistische bewegingen steunen op de angst van de lagere klassen om hun baan te verliezen. Maar betekent dat dat de democratie niet langer het ideale model is? Ik zie geen alternatief. Autoritaire regimes geven evenmin een antwoord op de globalisering en haar gevolgen. Klopt het dat globalisering en ongelijkheid de democratie bedreigen? Ja. Het beste is dat we in de context van de democratie herverdelingsmaatregelen nemen zonder dat die kansen vernietigen. 

Dat is ook wat Thomas Piketty voorstelt, al wijst hij er wel op dat je, om dat goed te doen, internationale samenwerking nodig hebt.

Francis Fukuyama: Zijn voorstel van een mondiale vermogensbelasting vergt onrealistisch veel internationale samenwerking. Al worden er de voorbije jaren stappen vooruit gezet in dat verband. Belastingparadijzen staan onder druk om transparanter te worden. Er is meer druk op staten om financiële informatie uit te wisselen.

‘Bedreigen globalisering en ongelijkheid de democratie? Ja. Het beste kunnen we in de context van de democratie herverdelingsmaatregelen nemen.’

U noemt democratie wel het einde van de geschiedenis, maar hebt er geen heilsverwachtingen over.

Francis Fukuyama: Er zijn veel spanningen tussen democratie en goed bestuur. Zowel in democratieën als in autoritaire systemen is er corruptie. Er zijn autoritaire systemen waar de leiders vooral aan hun eigen belangen denken, neem Zimbabwe of Noord-Korea, maar er zijn er ook waar de leiders handelen vanuit een besef van het algemeen belang, zoals in Singapore of China. Elites verbinden er zich tot een beleid dat in grote lijnen gunstig is voor de samenleving. Democratie is daarvoor geen garantie. In Oekraïne wisten de leiders na de Oranje Revolutie blijkbaar niet hoe ze goed moesten besturen: ze gingen door in de vertrouwde postsovjetstijl, waardoor ze de volgende verkiezingen verloren en Janoekovitsj aan de macht kwam. En die deed weer hetzelfde. De grote vraag is of de nieuwe regering anders zal besturen.

U zegt eigenlijk dat we de kunst van het besturen onderschatten?

Francis Fukuyama: Absoluut. We leven in de VS in een democratie en zijn vooral bang van tirannie, maar hoe we goed moeten besturen, dat staat amper op de agenda. Soms lijkt het erop dat we naar het einde van besturen gaan, in de VS maar ook in delen van de EU. Griekenland en Italië lijden zwaar onder cliëntelisme. In noordelijk Europa ligt het anders. Daar vind je sommige van de beste democratieën, die ook het beste bestuur hebben. 

Is die onderschatting van de moeilijkheid om goed te besturen niet begonnen bij de neoliberale golf?

Francis Fukuyama: Helemaal mee eens. De manier van denken die ontstond onder Ronald Reagan – de regering is niet de oplossing maar het probleem – was al te geringschattend over het belang van bestuur. De VS en heel de wereld lijden nog steeds onder die erfenis. Het is makkelijk om te spreken over goed bestuur, maar hoe verander je Nigeria in Zweden? Het zijn beide democratieën, maar er zijn geen eenvoudige recepten voor. Max Weber omschreef in de negentiende eeuw al wat een goede bureaucratie is, maar hoe kom je daar? Er is politieke wil voor nodig.

Het heet dat mensen in een democratie corrupte leiders wegstemmen.

Francis Fukuyama: Verkiezingen zijn niet genoeg om dat te realiseren: cliëntelisme is sterker. Politici raken verkozen door dingen te beloven. De kiezers worden zo “gekocht”, het kortetermijnbelang gaat voor, maar de politici slagen er daardoor niet in een coalitie te vormen, zelfs al wil de meerderheid misschien een zuiverder politiek. Soms is wel aan de politieke voorwaarden voldaan om die cirkel te doorbreken: in de VS wilde de opkomende middenklasse in de negentiende eeuw goed bestuur. Als dat gebeurt, kan het lukken. Maar er is dus geen toverformule: het is een politieke kwestie. De kwaliteit van het bestuur verbeteren is moeilijker dan democratische instellingen invoeren.

Kunnen ontwikkelingslanden iets leren van China, dat tweeduizend jaar geleden al effectief staatsbestuur ontwikkelde?

Francis Fukuyama: Het is moeilijk om van China te leren omdat veel kenmerken diep ingebed zitten in de Chinese geschiedenis. Neem de nadruk op onderwijs. Dat is er zo belangrijk omdat staatsexamens voor ambtenaren er al tweeduizend jaar bestaan. Overal in het confucianistische Oost-Azië vind je “tijgermoeders” die er alles aan doen opdat hun kinderen hard studeren. In Afrika, het Midden-Oosten of Latijns-Amerika zijn die tijgermoeders er niet. Als Afrikaanse leiders dwepen met het Chinese model, denken ze vooral aan het autoritaire. Andere elementen – meritocratie of geloof in het algemeen belang – ontbreken. Dan kun je ook niet dezelfde resultaten verwachten.

Mijn indruk is dat u in de loop der jaren steeds meer bent gaan wijzen op het belang van de staat, van goede instellingen, van bestuur.

Francis Fukuyama: Daar hebt u gelijk in. 

Nochtans leek u als auteur van Het einde van de geschiedenis vooral een voorvechter van het kapitalisme.

Francis Fukuyama: Het is een focus die ik over de jaren heb ontwikkeld. Het is inderdaad niet hoe ik begonnen ben. Ik ben veranderd.

Dit artikel verscheen eerder in het winternummer van MO*magazine. Een abonnement kan je bestellen voor slechts €20.

Het verscheen eerder online op 6 januari 2015 en werd opnieuw gepubliceerd als onderdeel van de MO* Must Reads zomerreeks.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.