Sinoloog Roel Sterckx: ‘Het is misschien niet zo vreemd dat het Chinese model werkt’

China is niet meer uit ons leven weg te denken. Het zit in onze gsm’s, bezit onze havens en organiseert Olympische Spelen waar Loena Hendrickx en Hanne Desmet over het ijs glijden. We zullen moeten leren aanvaarden dat China anders tegen de dingen aankijkt, benadrukt sinoloog Roel Sterckx. ‘Daarom is het belangrijk om het land beter te begrijpen. We schieten daarin schromelijk tekort.’

Roel Sterckx is professor in de Chinese geschiedenis, wetenschap en beschaving aan de universiteit van Cambridge. Vorig jaar bracht hij Chinees denken. Over geschiedenis, filosofie en samenleving uit, een boek waarin hij onderzoekt in hoeverre aloude Chinese tradities het huidige China mee vorm geven.

Het begint al bij de Chinese communistische partij. Die past binnen de oude confucianistische bestuurlijke traditie waarin ‘een hoogopgeleide elite die het land bestuurt’. ‘Het is een instelling die er altijd al is geweest’, zegt Sterckx. ‘Nu zie je dat binnen de communistische partij, waar je de top behaalt als je je bestuurlijke capaciteiten laat zien. De partij duidt dan één man aan als opperste leider.’

Nochtans brandmerkte de partij bij haar aantreden het confucianisme als feodaal en achterlijk. De partij voegde zich zo alsnog naar het confucianisme, al was het een evolutie die zonder veel woorden gebeurde. ‘Vanaf de jaren 2000 werd Confucius stilaan meer als handelsmerk gebruikt, voor het idee dat China en zijn leiders trots kunnen zijn op een lange traditie van verlicht ideeëngoed dat niet uit het Westen komt.’

Die elite blijft zitten zolang ze het goed doet?

Roel Sterckx: De eerste verwachting is dat de partij en de persoon aan de top het hele land samenhouden. De eerste keizer voegde een heel verdeelde landkaart samen in één rijk onder één keizer, met maten en gewichten, en een taal die uniform zijn.

Die nadruk op eenheid zit er sindsdien in. Wanneer er spanningen zijn, en die zijn er altijd tussen de regio’s, is het de taak van die instelling om het land samen te houden. Dat doe je met een bureaucratie die zich tot op het laagste niveau uitstrekt.

Is samenhouden voldoende? De onuitgesproken deal van de voorbije 40 jaar was toch om te zorgen voor meer welvaart.

Roel Sterckx: Je moet er voor zorgen dat regio’s die achterblijven beter ontwikkelen. En samenhouden kan ook betekenen dat je lokale autonomie toelaat.

Als samenhouden niet lukt, faal je. Sinds het keizerrijk in de tweede eeuw voor Christus ontstond, duurden periodes van verdeeldheid bijna even lang als periodes van eenheid.

Dat samenhouden is dus moeilijk?

Roel Sterckx: Net zoals het in Europa moeilijk is. China samenhouden is even moeilijk als het Romeinse Rijk samenhouden. Want China is in feite een continent, met verschillende volkeren met elk hun eigen tradities en talen. Het loopt van Moskou tot Timboektoe, zo groot is het.

Vragen over die eenheid zorgen voor zenuwachtigheid bij Chinese beleidsmakers. Delen die China in de 19de eeuw moest afstaan aan koloniale machten, zoals Hongkong, Taiwan en Macao, dat past niet in die diepe visie van eenheid.

‘Met de Amerikaanse droom pretenderen de VS ook welvaart voor iedereen bereikbaar te maken. Maar ook daar is er een elite.’

Toch noemt de partij zich marxistisch. Marx was een westerling die eiste dat het proletariaat de macht greep, tegen de elite in. Ook de Singaporese hoogleraar en voormalig voorzitter van de VN-Veiligheidsraad, Kishore Mahbubani, zegt dat het Oosten het Westen nabootste door beleid te voeren ten bate van het hele volk, een democratisch principe.

Roel Sterckx: Dat heeft met democratie niets te maken. Sommige principes van het marxisme zitten al eeuwen in het Chinese denken vervat. Het idee dat men collectief leeft en werkt, het idee dat de goede heerser zorgt dat de welvaart over zoveel mogelijk mensen wordt verdeeld, zijn principes van het Chinese denken.

Met de Amerikaanse droom pretenderen de VS ook welvaart voor iedereen bereikbaar te maken. Maar ook daar is er een elite: zonder geld raak je niet verkozen.

Pragmatisme

De Chinese politicoloog Wang Shaoguang stelt dat het Westen democratie procedureel definieert: leiders worden verkozen. In Azië wordt democratie volgens hem inhoudelijk ingevuld door te kijken of sociale voorzieningen beschikbaar zijn voor iedereen en de ongelijkheid niet te groot is. Dat zou verklaren waarom zoveel Chinezen volgens opinie-onderzoek hun regering vertrouwen.

Roel Sterckx: Er zijn effectief weinig landen in de wereld waar op zo’n korte tijd zoveel nieuwe weelde gedeeld is met zoveel mensen. China heeft een nieuwe middenklasse. Als je ziet van waar ze komen, is dat spectaculair.

In een maatschappij waar men twee generaties geleden nog honger had, is het misschien niet zo verrassend dat er steun is voor de partij. Ondanks de onaangename kanten en de machtsconcentratie bij president Xi Jinping. Als je China vergelijkt met India…

… waar wel verkiezingen zijn.

Roel Sterckx: En waar dat niet leidde tot dezelfde welvaartsgroei, kom je misschien tot het besluit dat economische efficiëntie en sociale vooruitgang ook mogelijk zijn in regimes met minder inspraak.

Dat voelt voor ons onnatuurlijk aan en we voelen ons daar zenuwachtig bij. Maar als je erover nadenkt, is het misschien niet zo vreemd dat efficiëntie makkelijker is in een land dat goed geleid wordt vanuit de top, met minder ruimte voor kritische geluiden.

‘Er is geen land ter wereld dat erin slaagde te doen wat de Chinezen de voorbije decennia deden.’

Wij vertalen dat in morele termen van waarden en democratie, maar je moet naar de pragmatische kant kijken. Wat heb je nodig in een groot land als China? Wegen, sporen, openbare voorzieningen, … en geen land ter wereld slaagde erin te doen wat de Chinezen de voorbije decennia deden op dat gebied.

In onze westerse democratieën is dat veel moeilijker te bereiken. Het Verenigd Koninkrijk praat al jaren over het uitbreiden van de hogesnelheidstrein naar het noorden. Tegen de tijd dat die discussie wordt beslecht, is de technologie al achterhaald.

China benadrukt het recht op ontwikkeling en de sociaaleconomische rechten. Terwijl het over burgerlijke en politieke rechten zegt dat die cultureel bepaald zijn. Stap voor stap proberen ze in de Verenigde Naties het discours over mensenrechten te veranderen…

Roel Sterckx: Iedereen in het Westen heeft een bepaald gevoel bij mensenrechten. Maar als je rechten als universeel bestempelt moet iedereen inspraak hebben.

We worden nerveus als China dat mee helpt definiëren, maar is dat niet een beetje normaal? Drie generaties geleden hadden drie Europese landen drie vierde van de wereld in handen. Mentaal lijken we daar nog aan vast te zitten. Wij zullen moeten aanvaarden dat er andere visies zijn.

U schrijft zelf dat er in uithoeken van het Chinese rijk een grote culturele diversiteit was. Nu probeert Beijing zo’n uithoek, in de provincie Xinjiang, een miljoen moslims herop te voeden.

Roel Sterckx: Natuurlijk is dat vergaand. Dat soort schendingen van mensenrechten mag je nooit vergoelijken.

Maar diversiteit wordt altijd op een bepaalde manier gedefinieerd. Als Catalanen, Basken of Vlamingen te veel autonomie eisen, is dat ook in de EU problematisch. Als mens of politicus ben je goed geplaatst om daar een waardeoordeel over te vellen. Als historicus stel ik meer de vraag: van waar komt de Chinese obsessie met het regionalisme of de westerse grens?

U wil verklaren, niet rechtvaardigen?

Roel Sterckx: Rechtvaardigen is niet de taak van een historicus.

Kijk naar Hongkong waar de mensen nerveus worden door de Chinese machtsgreep. De protestbeweging trok op een bepaald moment met de Britse vlag naar de Britse ambassade… maar de Britse premier legde zelf de grondwet naast zich neer (door zes weken het parlement buitenspel te willen zetten om zijn Brexitvariant door te kunnen duwen, hij werd daarvoor teruggefloten door het Hooggerechtshof, red.) en zondigde tegen internationale verdragen in de Brexitsaga (door de gemaakte afspraken in verband met Noord-Ierland naast zich neer te willen leggen, red).

Als kolonisator gaven de Britten nooit stemrecht aan de Hongkongers.

Roel Sterckx: Juist. Ik kan me voorstellen dat als Chinezen het historisch bekijken, ze zeggen: van de Britten hebben we weinig te leren.

Dat oude kolonisatoren nu via hun internationale instellingen bepaalde waarden verdedigen is positief omdat die waarden waardevol zijn. Maar dat die niet altijd zomaar aanvaard worden in andere delen van de wereld dat is de gang van de geschiedenis. Hoe meer het vertrouwen toeneemt in die andere delen, hoe meer hun politieke ideeën ingang zullen vinden in internationale organisaties.

Stille golf

‘Het is een schande en strategische fout dat onze scholieren niets, maar dan ook niets, leren over China of Oost-Azië, tenzij het over de koloniale periode gaat.’

Het sentiment over China werd de jongste jaren negatiever in het Westen. Het land is assertiever geworden. Zo kreeg Australië kritiek omdat zijn pers China bekritiseert. Stilaan hanteert China het eigen model als norm: wie zijn pers niet genoeg censureert, krijgt kritiek.

Roel Sterckx: We zullen er moeten aan wennen dat andere modellen met meer zelfvertrouwen naar voor treden. China is daarvan hét voorbeeld.

We moeten ervoor zorgen dat onze jonge generaties daar niet door verrast worden. We schieten volledig tekort in de opleiding van onze jonge mensen. Het is een absolute schande dat onze scholieren en studenten als onderdeel van hun normale lessenpakket niets, maar dan ook niets, leren over China of Oost-Azië, tenzij het over de koloniale periode gaat. Dat is een strategische fout.

Waarom?

Roel Sterckx: Als je kinderen onderwijst over het oude Egypte of Griekenland, moet je hen ook onderwijzen over het oude India en het oude China. We doen nog altijd niet de moeite om te begrijpen wat de krachtlijnen zijn van de Chinese beschaving. Wat zijn daar de basiswaarden van? Dat kan heel eenvoudig worden uitgelegd.

Waarom is dat zo belangrijk?

Roel Sterckx: Zo leer je dat er alternatieve manieren zijn om naar bepaalde problemen te kijken. En dat onze waarden particulier zijn, gebonden aan een bepaalde context, net als de Chinese.

Misschien kunnen wij wel van hen leren, zoals China en Japan veel van het Westen hebben geleerd. Er zijn enorm veel talentvolle Chinezen opgeleid in het Westen. Dat is die immense stille golf van het Chinese leren geweest, veel meer dan namaak of spionage.

Hier in Cambridge is de grote meerderheid van buitenlandse studenten op het niveau van masters en doctoraten, Chinees. In de VS is dat al veel langer zo. De gemiddelde jonge Chinees weet veel meer over het Westen, dan omgekeerd.

De grote uitdaging is ervoor zorgen dat onder onze diplomaten en in onze instellingen mensen zitten die niet voor het eerst iets over China horen als ze al aan het werk zijn. China is een vijfde van de wereldbevolking, de economische grootmacht van deze eeuw.

‘De gemiddelde jonge Chinees weet veel meer over het Westen, dan omgekeerd.’

Wat zijn de gevolgen als je dat niet doet?

Roel Sterckx: Dan krijg je mensen die minder voorbereid zijn om Chinees te leren denken, om daar wat in te komen.

Kan dat helpen tegen xenofobie?

Roel Sterckx: Niet noodzakelijk, maar onbekend is sowieso onbemind.

Sterkere hand

Een van de terreinen waar we nu wel leren van China lijkt de economie. Zelfs binnen de ondernemerswereld zijn er vragen aan de overheid om langetermijndoelen te stellen. Industrieel beleid is weer in en men verwijst daarbij expliciet naar China.

Roel Sterckx: Planning staat in ons universum gelijk aan interventie en dat heet altijd slecht. Maar als je met collectieve problemen zit, zoals vervoer van mensen en goederen, of een financieel systeem, zijn er bepaalde voordelen verbonden aan het van bovenaf plannen. Maar dan moet je er wel voor zorgen dat de beslissers een verlichte elite vormen.

Het grootste voorbeeld is het klimaat. Als je op een democratische manier mensen uitnodigt om een definitie te geven van wat luchtvervuiling is, krijg je zoveel definities als er mensen zijn. Daar is het klimaat niet mee gebaat.

‘Als er één land is waar fossiele brandstoffen snel uit het verkeer verdwijnen, is het China.’

Als je daarentegen een klimaatbeleid met een wat sterkere hand kan doorvoeren, en daarvan de voordelen kan demonstreren, zal daar een draagvlak voor groeien. Als er één land is waar fossiele brandstoffen snel uit het verkeer verdwijnen, is het China.

Uit uw boek leer ik dat het in China gebruikelijk was dat de staat tussenkwam in de economie en probeerde om handelaren onder controle te houden. Ik moest dan denken aan Jack Ma, de grote baas van Alibaba en hoe de communistische partij hem op zijn plaats zette.

Roel Sterckx: Als je het historisch bekijkt, was het altijd de ambitie van het hof of de partij omdat de staat op bepaalde activiteiten een monopolie had. Een goed economisch beleid is erop gericht voldoende inkomsten naar de staat te doen vloeien om die te investeren in infrastructuur of defensie.

Dat lijkt niet meteen de maatstaf voor economisch succes in de VS.

Roel Sterckx: En toch, wat zijn de uitdagingen hier? Meer geld voor gezondheidszorg en onderwijs, betaalbare woningen voor iedereen, … Allemaal problemen waarvoor je een beetje een dirigistische aanpak nodig hebt.

Ideologisch wil men het zo niet benoemen, maar in de praktijk zijn we daar stilletjes aan mee bezig. Staten hebben altijd inkomsten en dus belastingen nodig. Het grote verschil is dat de Chinese staat veel meer in bezit en in pacht heeft dan andere staten.

Alle land en alle gebouwen zijn alleen maar privé voor een bepaalde periode. Als de staat het wil, kan het iedereen onteigenen want uiteindelijk bezit niemand echt land of vastgoed.

Zal de aanwezigheid van een immens land met die kenmerken, dat blijkbaar goed werkt, geen invloed hebben?

Roel Sterckx: Onvermijdelijk. De invloed is er al. Alleen wordt er weinig over gesproken. Hoeveel winkelcentra, havens, scholen, sportstadions of kerncentrales zijn er al in het bezit van Chinezen?

Ik bedoel ook het model: het feit dat de EU nu met tientallen miljarden euro’s aan belastinggeld een chipsindustrie wil uitbouwen, heeft dat niet veel met China te maken?

Roel Sterckx: Natuurlijk, dat is de grote concurrent die er ons aan herinnert dat we opnieuw moeten diversifiëren. We moeten sommige dingen zelf kunnen maken want als we afhangen van China kan dat tot problemen leiden.

‘China is de grote concurrent die er ons aan herinnert dat we opnieuw moeten diversifiëren.’

China roert momenteel de nationalistische trom. Sommige woordvoerders spreken toch vrij agressief over andere landen.

Roel Sterckx: Het is de eerste keer in de Chinese geschiedenis dat Chinese beleidsmakers de wil en capaciteit hebben om dergelijke statements te maken. Bij ons is het juist omgekeerd: westerse grootmachten moeten met hun tanende macht leren omgaan. Het gaat nu niet alleen meer om containers en industriële producten, maar om kennis, toptechnologie, artificiële intelligentie…

Is China met een traditie waarin dat leren zo belangrijk is, hiervoor niet goed geplaatst? Het land levert elk jaar 4 miljoen ingenieurs af.

Roel Sterckx: Het antwoord op die vraag is heel simpel. Kijk hoeveel studiebeurzen de Chinese regering uitreikt aan jonge mensen om zich in het buitenland te gaan vervolmaken. Vergelijk dat met hoe onze regeringen onze jonge mensen aanmoedigen om in het buitenland kennis te gaan opdoen.

Dat is een verschil van hemel en aarde. Wij denken nog altijd dat we in het hart van de wetenschap zitten, dat de wereld wel naar ons moet komen.

Pluraliteit vertraagt

Helpt de Chinese traditie met haar zoektocht naar harmonie tussen mens en natuur bij het uitbouwen van milieuzorg?

Roel Sterckx: Als Chinese politici naar een Chinese filosoof verwijzen, is het meestal om steun te vinden voor een bepaald beleid. Er is geen causaal verband tussen filosofische Chinese tradities en concreet beleid.

Respect voor de natuur is niet typisch Chinees, ook al is er in de Chinese traditie veel aandacht voor de relatie tussen mens en natuur, en het streven naar harmonie tussen beiden. Maar dat wil niet zeggen dat de Chinezen dat altijd hebben toegepast. De industriële vervuiling is immens.

‘Ik ben veel optimistischer voor het klimaat als ik naar de Chinese politieke filosofie kijkt.’

Het kan wel een inspiratiebron zijn. Ik ben eigenlijk veel optimistischer voor het klimaat als ik naar de Chinese politieke filosofie kijkt. Als je de natuur niet idealiseert maar als een harde materie en een collectief geheel beziet, dan vraagt dat collectieve oplossingen. Dat kan politiek veel efficiënter als een verlichte elite met sterke hand aan de slag kan gaan.

Dat is een van de meest optimistische aspecten van wat er de komende jaren kan gebeuren. Als klimaatproblemen op een heel efficiënte manier moeten worden aangepakt, kan je misschien wel zeggen dat autoritaire regimes niet noodzakelijk moeten verwaarloosd worden. Misschien zijn bepaalde problemen zo grensoverschrijdend dat het democratische compromis niet altijd de beste oplossing is.

In de Belgische rechtstaat kan één individu met geld jarenlang een windmolenproject tegenhouden.

Roel Sterckx: Ik zie alleen maar dat dingen in China erg snel gaan. Ik vrees dat de pluraliteit van meningen die wij zo hoog in het vaandel dragen ertoe leidt dat er niks gebeurt of heel traag.

Voorwaarde is wel dat de Chinese leiders de juiste keuzes blijven maken.

Roel Sterckx: En dat weten we niet. Dat is op dit moment koffiedik kijken. Op lange termijn gaat het altijd in cycli. Er zijn periodes waarin de touwtjes strakker worden aangetrokken, daar zitten we nu in, maar dat betekent niet dat dit permanent is.

Een tijd geleden kwam de Cambridge University Press in het nieuws toen ze op vraag van China bepaalde publicaties uit China Quarterly verwijderde. Voelen jullie druk van China? Bent u vrij?

Roel Sterckx: Dat hangt af van het vakgebied. Ik spreek niet over de Chinese politiek. Ik bestudeer de geschiedenis en het klassieke China, en hoe dat voortleeft in de maatschappij van nu.

Mijn universiteit verdedigt natuurlijk de vrije meningsuiting. Er is een rel geweest maar academische vrijheid is niet onderhandelbaar. Daar wordt niet aan getornd. De problemen ontstaan als er financiering komt van overheden of drukkingsgroepen. Globalisering van wetenschappelijk onderzoek betekent ook dat de financiering divers is.

We willen hoe dan ook samenwerken met wetenschappers wereldwijd. Je kan je niet voorstellen dat je niet met China en met zijn ontzettend getalenteerde wetenschappers samenwerkt.

Gentse biotechnologen vertelden me dat samenwerking met Chinese collega’s soms relaties voor het leven opleveren. Ze maken zich sterk dat wetenschap het wederzijds begrip bevordert.

Roel Sterckx: Dat is absoluut zo. Academici en studenten kunnen verder kijken dan de ideologische slogans. Soms zit er nogal wat afstand tussen de praktijk en de ideologie. Er zit een heel praktische geaardheid in het Chinese DNA: ondanks de ideologie van deze tijd, dit doen we en dan hebben we resultaten. Dat zal niet veranderen. Wetenschappers moeten niet te veel naar beleidsvoerders luisteren: die komen en gaan terwijl wetenschappelijk onderzoek op de lange termijn speelt.

“Chinees denken over geschiedenis, filosofie en samenleving” van Roel Sterckx. Uitgegeven door Uitgeverij Nieuwerzijds, Amsterdam, 2021.