‘Ik heb mijn besnijdster vergeven. Ze had het beste met mij voor.’

Madina onderging als kind een “infibulatie”: de ergste vorm van vrouwenbesnijdenis. De clitoris en de kleine schaamlippen worden gedeeltelijk of helemaal weggesneden en de vrouw wordt nadien zo goed als dichtgenaaid, tot aan de eerste huwelijksnacht. Op 6 februari is het Internationale Dag tegen Vrouwelijke Genitale Verminking (VGV) of Vrouwenbesnijdenis.

Madina Bocoum: Ik vecht al zestien jaar tegen vrouwenbesnijdenis en ik zal tot aan mijn dood blijven vechten. Gelukkig is er in Mali veel veranderd. Toen ik begon, was vrouwenbesnijdenis onbespreekbaar. Vandaag maken zelfs burgemeesters tijd en geld vrij om onze strijd te steunen.

In Mali was ooit 98 procent van de vrouwen tussen 15 en 49 jaar besneden. Na jaren vechten zijn het er nog 85 procent. Dat is toch een grote stap voorwaarts. Waar vroeger honderden kinderen tegelijk meegenomen werden, is vrouwenbesnijdenis vandaag een individuele keuze geworden van de familie.

Sommigen geloven dat een baby sterft als het hoofdje bij de bevalling de clitoris van de moeder aanraakt

U zegt dat in Mali nog steeds 85 procent van de vrouwen besneden zijn. Waarom neemt hun aantal niet sneller af?

Madina Bocoum: Veel heeft te maken met sterk verankerd bijgeloof. In 2010 heeft Plan International een onderzoek gedaan naar de sociaal-culturele redenen achter vrouwenbesnijdenis. Blijkt dat voor vele Malinezen de clitoris een kwaadaardig orgaan is, een ding dat ongeluk brengt. Sommigen geloven dat een baby sterft als het hoofdje bij de bevalling de clitoris van de moeder aanraakt.

Anderen geloven dat meisjes nooit vrouw kunnen worden en altijd tussen man en vrouw blijven hangen als ze niet besneden worden, laat staan dat ze ooit kinderen baren. Mannen zijn dan weer bang impotent te worden als hun penis in contact komt met een clitoris. Deze studie bestreek alle zones in Mali waar Plan actief was, dus dit soort bijgeloof is wijdverbreid.

Een gebruik dat duizenden jaren oud is, kan niet op enkele jaren uitgeroeid.

Madina Bocoum: Neen, en dat moet men ook beseffen. Ik ben zelf al zestien jaar bezig.

Verbiedt de wet in Mali vrouwenbesnijdenis?

Madina Bocoum: Neen, ook al heeft Mali alle internationale conventies ondertekend die daartoe nopen. De Malinese overheid sensibiliseert wel rond de gezondheidsrisico’s die vrouwenbesnijdenis met zich meebrengt. Dat is strategisch een slimme keuze. Voor Plan was vrouwenbesnijdenis trouwens slechts het derde luik van een project rond reproductieve gezondheidszorg (aidspreventie, veilig bevallen,..) dat eerder was opgestart.

Om de geesten wakker te maken, heeft ook Plan vervolgens eerst en vooral gefocust op medische complicaties. Iemand die besneden wordt, kan doodbloeden, in shock gaan, infecties oplopen. Soms wordt het mes na gebruik gewoon in een vod gewikkeld en in een kalebas gestopt of in een gaatje in de muur van een huis.

Een wet tegen vrouwenbesnijdenis is nodig, dat is duidelijk. Maar het is even belangrijk een draagvlak te creëren. Alle 74 dorpen waar Plan actief is, hebben intussen publieke verklaringen afgelegd en conventies getekend en besnijdenis daadwerkelijk afgezworen. Onze participatieve aanpak werkt en is een inspiratiebron voor buurlanden die wel een wet hebben, maar er niet in slagen het aantal besnijdenissen terug te dringen.

Naburige dorpen doen soms uw werk teniet…

Madina Bocoum: Ja, en dat is ook een deel van onze activiteiten: uitvlooien welk dorp invloed heeft op de dorpen waar Plan actief is. Die proberen we dan met elkaar te verbinden door het uitsturen van overtuigde dorpelingen en het sluiten van vriendschapsbanden. Want voordien durfde het inderdaad wel ’s te gebeuren dat een dorp tegen het onze zei: ‘Voortaan mogen jullie niet meer naar onze markt komen en mogen jullie inwoners niet meer trouwens met onze mannen en vrouwen’.

Ik kan mij voorstellen dat uw boodschap over genitale verminking niet altijd goed aankomt?

Ik kon mijn menstruatiebloed heel moeilijk kwijt en ik leed helse buikpijnen

Madina Bocoum: We sensibiliseren niet alleen rechtstreeks, maar ook via radios communautaires en zeker in het begin gebeurde het dat men inbelde om ons uit te kafferen. Dat we slecht opgevoed waren en dat het een schande was dat we zoiets durfden bespreken op antenne.

Vrouwelijke verminking vermijden wij sowieso in onze communicatie. Dit wil niet zeggen dat alles omfloerst blijft. Het is juist heel belangrijk om het kind een naam te geven. Te vertellen dat we het hebben over de kleine schaamlippen, de clitoris, enzovoort. Vandaag krijgen we minder verwijten dan vragen om informatie.

Nog te weinig Malinezen leggen bijvoorbeeld de link tussen de pijn die ze ondervinden als volwassen vrouw en de besnijdenis die ze jaren voordien hebben ondergaan.

Dat was ook uw geschiedenis, niet? U bent geïnfibuleerd toen u heel jong was..

Madina Bocoum: Elke maand moest ik enkele dagen thuis blijven van school, wanneer ik mijn regels had, omdat de pijn in mijn buik niet te harden was. Ik kon mijn menstruatiebloed heel moeilijk kwijt en ik leed helse buikpijnen. Iedereen praatte mij aan dat zoiets normaal was. Maandstonden waren nu eenmaal pijnlijk. Tot ik tijdens een consultatie hoorde dat het aan mijn besnijdenis kon liggen.

Was die gezondheidswerker een expat?

Madina Bocoum: Neen! Wij hebben niet moeten wachten tot een buitenlander ons kwam vertellen hoe slecht vrouwenbesnijdenis wel was. In mijn tijd was men al begonnen met actievoeren, maar niet op deze schaal. De eerste vrouw die in Mali van leer trok tegen het gebruik was trouwens een volksvertegenwoordiger ten tijde van de onafhankelijkheid, maar ze kreeg weinig bijval.

Daarna nam ook l’Union nationale des Femmes du Mali de strijdbijl op, maar haar strijd werd in de kiem gesmoord door politici, religieuze leiders en de gemeenschappen die er het nut niet van inzagen.

Worden onbesneden vrouwen verstoten?

Velen denken dat een onbesneden vrouw geen man zal vinden of dat ze niet mooi kan zijn. Wel, wij hebben jongeren ondervraagd en die zeggen dat voor hen een vrouw niet besneden hoeft te zijn. Wij hebben die jongens ook laten getuigen op de radio.

Besnijdenis is geen religieuze plicht voor moslims

Bemoeilijkt de islamitische terreur in het noorden van Mali uw werk?

Madina Bocoum: Noord-Mali is nooit mijn werkterrein geweest en vrouwenbesnijdenis komt er trouwens minder voor dan in het zuiden. Vrouwenbesnijdenis heeft niets met religie te maken, ook al hebben Malinezen dat lang gedacht.

Onder meer daarom heeft Plan samen met andere actoren tot tweemaal toe een groot forum georganiseerd, waarop religieuze leiders uit Mali en buurlanden publiekelijk hebben verklaard dat de Koran met geen woord rept over besnijdenis.

Misschien staat er wel iets in de hadith, de boeken over de handelingen en het leven van Mohammed?

Madina Bocoum: Sommige leiders hebben dat inderdaad beweerd, maar de hadith zijn de Koran niet. Besnijdenis is geen religieuze plicht voor moslims. Punt.

Zal het gebruik niet vanzelf verdwijnen met de verstedelijking en verjonging van de bevolking?

Madina Bocoum: Ik denk dat besnijdenis op termijn zal verdwijnen, maar ik ga niet met de armen gekruist zitten wachten tot het zover is. Niet zolang men dit doet uit onwetendheid, omdat men de complicaties niet kent of denkt dat Allah het wil.

Bent u nog altijd boos geweest op de vrouw die u besneden heeft?

Madina Bocoum: En op mijn moeder, bedoelt u? Want uiteindelijk heeft zij mij meegenomen naar de besnijdster. Ik heb ze allebei vergeven. Mijn moeder had het goed met mij voor. Zij dacht dat ze alleen op die manier een kuis meisje zou grootbrengen, iemand die niet achter mannen zou aanlopen, een vrouw die zuiver en mooi zou zijn.

Ik weet waarom ouders hun dochter laten besnijden, ook al weet ik dat het kaduke redenen zijn. Dus ja, ik ben tegen iedereen die voor vrouwenbesnijdenis is, maar ik oordeel niet.

Krijgt u geen weerwerk van besnijdsters, want u pakt hun broodwinning af?

Belgische gynaecologen weten niet altijd raad met besneden vrouwen.

Madina Bocoum: Neen, we trachten ze mee aan boord te nemen, maar u raakt een belangrijk punt aan. Aanvankelijk heeft Plan gepoogd om besnijdsters weg te lokken uit de stiel door ze activiteiten aan te bieden die een vervangingsinkomen opleverden.

Na een jaar hadden zij hun mes doorgegeven aan dochter of schoondochter, met de boodschap dat er geld viel te rapen, als ze dat mes op hun beurt aan Plan gaven. Dat was dus geen oplossing.

Het is besnijdsters niet zozeer om geld te doen, dan wel om de sociale rol die ze krijgt toebedeeld en die vaak van moeder op dochter wordt doorgegeven. Een besnijdster is een machtige vrouw, hoor. Ze heeft alle vrouwen van het dorp naakt gezien en kent hun intiemste geheimen. Zij wordt erbij geroepen als een vrouw moet bevallen of problemen heeft in de slaapkamer.

Ik ken een dorpsoudste die maar één vrouw toeliet tijdens zijn vergaderingen en dat was de besnijdster van het dorp. Als je besnijdsters aan boord wil houden, moet je ze dus een kans geven om zich een nieuwe rol aan te meten, bijvoorbeeld door zich te herscholen tot vroedvrouw.

Heeft u weet van illegale vrouwenbesnijdenissen in België?

Madina Bocoum: Ik heb de organisatie GAMS ontmoet, die daartegen vecht. Niemand van hen heeft zelf besnijdsters ontmoet op Belgisch grondgebied, maar er gaan wel geruchten. GAMS probeert de mensen daarom diets te maken dat vrouwenbesnijdenis in België bij wet verboden is, ook als je die laat uitvoeren tijdens een korte vakantie in je land van herkomst.

Belgische gynaecologen weten trouwens niet altijd raad met besneden vrouwen. Zo vertelde iemand van GAMS dat haar arts rood aanliep als ze binnenging voor een bevalling. Had hij geweten wat infibulatie was, had hij wellicht geen keizersnede moeten uitvoeren.