Filmregisseur Andrés Lübbert: ‘De liefde is krachtiger dan de verschrikking’

Andrés heeft het over de persoonlijke zoektocht die hij met zijn vader ondernam, en het proces dat Chili als land door moet.

De staatsgreep van Pinochet luidde in 1973 achttien jaar brute dictatuur in. Deze collectieve geschiedenis van het Zuid-Amerikaanse land is samengesteld uit vele individuele verhalen. Zoals dat van Jorge Lübbert, die in handen viel van de Chileense geheime dienst en op gewelddadige manier voor hen moest werken.

‘Hoe lukte het jou zo veel duisternis om te zetten in iets positief’, vraagt zijn zoon Andrés zich af in de documentaire El color del camaleón.

Jorge kwam in 1979 naar België om therapie te volgen bij Dr. Jorge Barudy in Leuven. De therapiesessies zijn opgenomen en uitgeschreven. Andrés kreeg veertig pagina’s getuigenis, in eerste persoon van zijn vader, in handen.

We mogen als lezer meekijken in een intiem verhaal van een man, een familie en een land. Andrés toont foto’s uit zijn jeugd en het verleden van zijn vader. Hij leest een deel van de getuigenis van zijn vader voor, en neemt ons van in zijn werkkamer mee naar het Leuven van eind jaren zeventig:

Midden in mijn verhaal wordt ik opnieuw met mezelf geconfronteerd. Waarom mezelf blijven kwellen met mijn herinneringen? Misschien is het de fascinatie om voor de eerste keer systematisch mijn ervaring te kunnen vertellen die er voor zorgde dat de sessies weken en maanden verlengd werden. Ik praatte, hij luisterde. Het was iets heel eenvoudig. Hij aanvaarde mij. En mijn ik werd sterker… Niet de meest gesofisticeerde repressie, niet al het kwade kunnen onze gevoelens of de mens in ons vernietigen.

Andrés laat ook psychiater Dr. Barudy aan het woord op een filmopname op zijn computer: De psychiater legt uit dat geheime diensten wereldwijd niet weten dat wanneer iemand liefde heeft gekend die de mogelijkheid heeft om weerstand te bieden.

‘De liefde is krachtiger dan de verschrikking en kan alles overwinnen, zelfs extreme gruwel’, benadrukt Andrés bij het begin van ons gesprek.

Ook je vader vertelt in de film: ‘Ik heb dit overleefd omdat ik in contact bleef met mijn familie’. Dat is een sterke boodschap.

Andrés Lübbert: ‘Na de gebeurtenissen tijdens de dictatuur in Chili ging mijn vader in therapie bij het collectief COLAT. Deze organisatie bood in Leuven psychosociale hulp aan Latijns-Amerikaanse vluchtelingen.’

‘De geheime dienst probeerde de affectieve band met zijn familie te doorknippen.’

‘De tactieken van brainwashing van dictatoriale regimes vernietigen mensen genadeloos. Je kan enkel weerstand bieden als je liefde hebt gekend, anders ben je verloren. Mijn vader was liefdevol opgevoed door zijn ouders.’

‘Mijn vader was twintig jaar oud en woonde hij bij zijn ouders. De geheime dienst probeerde tijdens zijn training met allerlei technieken de affectieve band met zijn familie te doorknippen.

De geheime dienst had mijn vader kort voor hij naar Duitsland vluchtte ingelicht dat hij zijn familie moest vergeten, een andere identiteit aannemen en voor hen werken. Mijn vader kon zijn familie niet verraden.

De geheime dienst zorgde voor een dubbel leven. Mijn vader werkte bij een telefoonmaatschappij, het normale leven. In parallel ontvoerden ze hem telkens opnieuw naar kampen om training te volgen in spionagetechnieken en wapengebruik. Hij leefde onder constante psychologische druk en manipulatie. Wanneer hij niet gehoorzaamde straften ze hem met extreme folteringen.

Heel wat Latijns-Amerikaanse landen zaten in de jaren zestig, zeventig en tachtig onder het juk van militaire dictaturen. Progressief linkse regeringen, legitiem verkozen, vormden een bedreiging voor de Amerikaanse belangen, het imperialisme en kapitalisme. Ze waren bang dat er een tweede Cuba, zou komen nadat Allende was verkozen in Chili. Staatsgrepen werden beraamd en gefinancierd door de VS. Latijns-Amerikaanse geheime agenten werden getraind in de Escuela de las Américas, gerund door de Amerikanen in Panama.’

In Chili zijn veel boeken, films en theaterstukken over de dictatuur verschenen. Hoe draagt El color del camaleón bij aan dit rijtje?

Andrés Lübbert: De dictatuur is een moeilijk thema. Het is belangrijk dat films zoals El color del camaleón de waarheid brengen over het verleden. Het gebeurde is tot nog toe enkel oppervlakkig onthuld. Veel mensen geloven zelfs de verschrikkingen niet die plaatsvonden onder de dictatuur. Die houding is gemakkelijker dan het verleden in vraag te stellen.

De Chileense samenleving is extreem verdeeld, ook bij de jongere generatie. De communisten worden de schuld toegeschoven in het ene extreem, de fascisten en Pinochet in het andere extreem.

De twee groepen worden tegen elkaar opgezet en dit leidt tot harde zinloze discussies. De gruwel van de dictatuur vanuit een andere invalshoek brengen veegt het verleden niet van tafel. Maar nieuwe generaties kunnen zo meer inzicht krijgen.

Mijn vader, een student, wilde een rustig leven leiden. Hij had niets te maken met de politiek, de dictatuur, het leger en de manifestaties. Hij was het slachtoffer van een repressief systeem. Ik hoop met mijn vader-zoon verhaal, op emotioneel betrokken manier gebracht, beide kampen te bereiken.

Wat verwacht je van de reacties in Chili op El color del camaleón?

Andrés Lübbert: Op zeven september komt de film in Chili uit in twintig bioscopen. Elf september is de verjaardag van de dictatuur. Ik hoop dat de film kan bijdragen aan het debat over het verleden, het debat over de medeplichtigen van de dictatuur.

We dienden een officiële aanvraag in om te filmen op de domeinen waar mijn vader zijn opleiding kreeg. De militaire woordvoerder liet ons weten dat alles wat met de geschiedenis van 1973 tot 1990 te maken heeft niet ter beschikking is voor de media.

Chili is een totaal verdeelde maatschappij. Een deel van de bevolking aanbidt nog Pinochet. Het zal zeker confronterend zijn.

Vele medeplichtigen lopen nog vrij rond. Tijdens onze zoektocht hebben we verschillende van hen geïdentificeerd. We tonen actuele foto’s in de documentaire en beschrijven basiskarakteristieken. Ik hoop dat slachtoffers durven opstaan en zeggen: ‘José P, die heeft mij gefolterd, ik herken hem.’

Er zijn medeplichtigen die nog altijd slapen met een gerust gemoed. De confrontatie van de medeplichtigen met het gebeurde is heel belangrijk. De straffeloosheid kan niet.

Confrontatie met gerechtigheid, en het eigen geweten?

Andres Lübbert: Ik weet niet of alle medeplichtigen geconfronteerd zullen worden met hun geweten. Om met je geweten te kunnen leven moet je je daden kunnen rechtvaardigen, anders ben je een psychopaat.

Er zijn meerdere militairen die na berechting zelfmoord pleegden. Het psychologische aspect van daden toegeven is complex.

Rechtvaardiging tijdens de dictatuur kwam van ideologie en religie.

Dat is ook het grote verschil tussen mijn vader en de folteraars. Hij had de moed zijn fouten toe te geven en erover te spreken.

Eind vorig jaar was er nog protest van familieleden van slachtoffers tegen Chileense militairen die met de hulp van een vooraanstaande priester in hechtenis vergiffenis hadden gevraagd.

Andres Lübbert: Mijn vader zegt: ‘Ze hadden hun ideologie en ze hadden God.’ De militairen van de dictatuur waren extreem religieus. Zo ontdeden ze zich van hun zonden en konden ze leven met hun misdaden.

Vandaag herhaalt de geschiedenis zich helaas bij IS: religie als excuus om een goed geweten te hebben.’

In Santiago de Chile is er het Museo de la Memoria y los Derechos Humanos (Museum van de Herinnering en de Mensenrechten). Er lijkt een spanningsveld tussen wat enerzijds wel wordt gedaan met la memoria, en anderzijds niet genoeg.

Andrés Lübbert: Het museum is opgericht in 2010. De Chileense dictatuur heeft heel lang aangesleept, van 1973 tot 1991. Het is een van de langst durende dictaturen in Latijns-Amerika. Dat maakt het zo moeilijk om er bovenop te komen.

De macht van de militairen is nog steeds heel groot. Op het einde van de dictatuur hebben de militairen zichzelf veilig gesteld en een plaats gegeven in de politiek. De wortels van de dictatuur zijn aanwezig in de samenleving en zijn moeilijk weg te rukken.

Het deel van het verwerkingsproces is onvolledig. Hoe gaat Chili in het onderwijs en de justitie om met het collectieve geheugen?

Andrés Lübbert: Leraars vertelden mij in 2013, op een workshop met kinderen in een voormalig folterkamp, dat in het Chileense leerplan de dictatuur niet was opgenomen.

‘Hoe kan je vermijden dat de fouten van het verleden zich herhalen als de jongeren niet weten wat er is gebeurd?’

Hoe kan je vermijden dat de fouten van het verleden zich herhalen als de jongeren niet weten wat er is gebeurd?

Heel mijn familie werd getroffen door de dictatuur. Mijn nichtje in Chili studeert rechten met specialisatie in mensenrechten. Ze groeide op in een links progressief milieu. Toch had ze nooit gehoord van het folterkamp waar ik ging filmen.

Het is belangrijk over deze dramatische periode te praten. We moeten waakzaam zijn. De geschiedenis kan zich herhalen.

Tijdens het filmen had ik contact met de erkende mensenrechten journalist Jorge Gato Escalante, mentor van de journalist die in de documentaire verschijnt. Deze oudere man heeft zich tijdens zijn leven intensief toegelegd op het bestuderen van de dictatuur.

Escalante vertelde mij dat duizenden medeplichtigen wel berecht zijn geweest, maar vaak korte straffen kregen of vervroegd vrij kwamen. Velen glipten door de mazen van het justitienet, tenzij het om zware misdadigers ging die honderden doden op hun kerfstok hadden.’

De mensenrechtenjournalist in de documentaire functioneert als een soort tussenpersoon voor jouw vader en jou. Een acteur brengt de getuigenis van jouw vader. Was deze aanpak noodzakelijk om afstand te nemen van het intens intieme thema?

Andrés Lübbert: Klopt. Er zijn limieten aan wat een vader kan vertellen aan zijn zoon over de gruwel die hem overkwam.

Als zoon vertellen wat je vader meemaakte, daar zijn ook grenzen aan. Het was psychologisch soms niet haalbaar.

Toch moest ik naar de kijker brengen wat mijn vader overkwam, zoals het lijkenhuis en de folterkamer. De journalist en de acteur hielpen ons daarbij.

De journalist, vertrouweling van mijn vader en met veel kennis, hielp ons bij het vooronderzoek. Hij slaagde erin de juiste vragen te stellen aan mijn vader. Vragen die ik als zoon niet kon stellen.

De parallel tussen het persoonlijk verhaal en de geschiedenis zijn goed aangepakt in de documentaire. Was het historisch onderzoek een houvast voor je vader?

Andrés Lübbert: Absoluut. De historische context hielp mijn vader te begrijpen wat ze met hem van plan waren. Mijn vader was zelf geen militant, maar zijn vrienden waren links-communistisch gezind. Mijn vader bevond zich in een ideale positie om te infiltreren.

Mijn vader bevond zich in een ideale positie om te infiltreren.

Enorm veel Chilenen waren naar Oost-Duitsland gevlucht, onder hen oppositieleden zoals de voormalige secretaris van president Allende. We vermoeden dat de geheime dienst zelfs wilde dat mijn vader naar Duitsland vluchtte. Ze zetten hem in Duitsland onder druk om te infiltreren en hij vluchtte uiteindelijk naar België.

Het is een ingewikkeld verhaal, veel complexer dan wat de film kon omvatten.

In het begin van de documentaire zien we je heel jong, op negentienjarige leeftijd, op je eerste reis naar Chili. Hoe is het idee gegroeid van El color del camaleón? Welk proces doorliep je?

Andrés Lübbert: Ik groeide op in België in een Latijns-Amerikaanse gemeenschap, maar als kind leerde ik geen Spaans. Ik begreep pas later dat die taal te pijnlijk was voor mijn vader om met zijn zoon te spreken. Het trauma zat te diep.

Ik begreep pas later dat die taal te pijnlijk was voor mijn vader om met zijn zoon te spreken.

Op negentienjarige leeftijd, in 2004, nam ik het initiatief om naar Chili te reizen en leerde Spaans.

De eerste aanzet tot de documentaire dateert van die periode. Ik draaide in hetzelfde jaar de film Mi padre mi historia (Mijn vader mijn verhaal). Ik bleef naar Chili trekken en bezocht telkens de broer van mijn vader, die teruggekeerd was uit Oost-Duitsland.

Mijn oom beleefde het verhaal van mijn vader van heel dichtbij. Hij was de eerste die mij het geheim van mijn vader onthulde. Hij stond mij altijd bij, gaf raad. Dankzij mijn oom is dit alles beginnen te rollen.

Twee jaar later wilde ik met mijn vader praten over wat mijn oom mij had vertelt. Mijn vader blokkeerde. Hij was er nog niet klaar voor. Ik bracht ondertussen de film Búsqueda en el silencio (Zoektocht in de stilte) uit, zijn stilte dus.

Ik nam ook interviews af bij Chileense kinderen en ouders in ballingschap over hun relatie. Er volgde een experimentele therapeutische kortfilm La realidad (De werkelijkheid).

Het was sterker dan mezelf dus ik pakte de draad van het verhaal van mijn vader terug op. Het was een intense zoektocht naar de waarheid. Ik wilde mijn vader beter begrijpen, als mens en als ouder. Ik wilde een betere relatie met hem opbouwen.

Het was ook een zoektocht naar mijn eigen identiteit. Ik heb mezelf gevonden. Mijn vader zegt: “Nu is hij een man geworden.”

Je vader trekt in verschillende beelden in de documentaire zelf foto’s, en hij is cameraman. Was het gebruik van camera’s en video een middel om het proces beter te kunnen doorlopen?

Andrés Lübbert: In het begin had ik camera’s bij. Ik stapte daar echter vanaf. Mijn vader verstopte zich bij het filmen.

Ik kwam dichter bij hem zonder camera. Mijn vader is heel moeilijk in beeld te krijgen. Als cameraman weet hij altijd wanneer hij gefilmd wordt, met welke lens en hoe het kader is.

Bovendien, ze wilden van hem tijdens de dictatuur een geheim agent maken. Ze braken hem. Hij kent alle ondervragingstechnieken. Het was extreem moeilijk tot hem door te dringen.

Mijn vader kent alle ondervragingstechnieken. Het was extreem moeilijk tot hem door te dringen.

Mijn vader was het slachtoffer van een experiment van ontmenselijking. Met psychologische technieken pakken ze alles wat je mens maakt van je af. Ze willen je zo ver krijgen dat je alles, ook gruweldaden, voor hen doet. Mijn vader zegt in de film: ‘Ze maken je zo kapot dat je een bommengordel aandoet, want het leven doet er niet meer toe.’

Ze bedreigde zijn familie. Misselijkmakende kers op de taart voor de geheime dienst was de foltering en brainwashsessie in Clockwork Orange stijl. De geheime dienst ging nog verder. Dat wordt niet getoond in de film.

Jouw mama moet iemand heel bijzonder zijn.

Andrés Lübbert: Ja. Mijn ouders zijn nog altijd samen. Ze hebben elkaar gevonden en daarin gesteund. Het mirakel van de liefde.’

Volgende film een liefdesverhaal?
(Andrés lacht)

Na de weg die jullie samen aflegden denk ik aan het laatste, zo mooie, beeld in de documentaire waar je vader glimlacht: Hoe gaat het met jullie vandaag?

Andrés Lübbert: Mijn vader en ik hebben een goede relatie. We kunnen intiem over de dingen praten terwijl dit voordien moeilijk was.

Hij was zonder twijfel een goede vader. Hij reisde vaak naar conflict gebieden als cameraman, maar thuis was hij er voor mij, zij het op een non-verbale manier. Hij ging met mij naar de voetbal, hij leerde mij skiën.

Het mooie aan dit verhaal is dat hij zijn meest intieme geheim deelde met zijn zoon, en zo ook met de wereld.

Op zijn meest dramatische moment kon hij er niet meer voor mij zijn. De nood aan dialoog met mijn vader was heel groot. Zo ontstond de documentaire.

Het mooie aan dit verhaal is dat hij zijn meest intieme geheim deelde met zijn zoon, en zo ook met de wereld.

Hij vertrouwde erop dat ik zijn verhaal op de juiste manier zou monteren, want het is niet zijn kijk, het is mijn kijk.

Alejandro Zambra, Chileense auteur, schreef een roman over als kind opgroeien tijdens de dictatuur. Hij schrijft: ‘De roman was de roman van de ouders.’ Voelt het voor jou anders aan?

Andrés Lübbert: Het is ook een verhaal van mezelf. Daarom moest ik deze documentaire maken. Ik had het verhaal van mijn vader op mij genomen. Op het einde van de rit is het erg helend geweest en heeft het mij veel sterker gemaakt.

De documentaire was voor jullie een verwerkingsproces. Wat kan voor andere slachtoffers van terreur, voor zij die niet met een camera overweg kunnen, een manier zijn om het verleden te verwerken?

Andrés Lübbert: Iedereen kiest zijn eigen specifieke pad om het verleden te verwerken. Veel mensen en jongeren, zelfs al zijn ze beroepsmatig geen kunstenaar, kiezen voor een kunstvorm: film, theater, literatuur. Bij het draaien van documentaires over vluchtelingen merkte ik dat kunst een krachtig therapeutisch wapen is.

‘Ik merkte dat kunst een krachtig therapeutisch wapen is.’

Het is belangrijk dat kinderen van ouders met een trauma de dialoog openen. Wachten op het geschikte moment waarop ouders wel kunnen praten.

Ik praatte met een therapeut om te weten of de dialoog niet schadelijk zou zijn voor mijn vader. Het trauma kon opnieuw geopend worden. De therapeut zei mij dat de documentaire goed was voor mijn vader, voor mijzelf en voor toekomstige generaties.

De psycholoog van jouw vader benadrukt in de opname dat je vader vluchtte en met liefde werd ontvangen: ‘Jorge kwam geen afwijzing tegen toen hij aankwam, hij beleefde geen racisme, maar erkenning en dat speelde in zijn voordeel.‘

Andrés Lübbert: De geschiedenis herhaalt zich, in andere mate en andere context. Neem nu hoe Assad in Syrië te werk gaat, dat is zoals Pinochet in Chili tekeer ging, zo niet erger.

‘Neem nu hoe Assad in Syrië te werk gaat, dat is zoals Pinochet in Chili tekeer ging, zo niet erger.’

De Chileense vluchtelingen werden destijds goed ontvangen in Europa, met veel solidariteit en zonder racisme. De Syrische en Iraakse vluchtelingen hebben het daarentegen enorm moeilijk. Die mensen moeten een trauma verwerken én ze worden slecht onthaald.

De geschiedenis herhaalt zich ook in het experiment van ontmenselijking dat mijn vader onderging. IS doet net hetzelfde. Ze brainwashen jongeren op heel korte termijn met gesofisticeerde technieken. En wij vragen ons af: Hoe is het mogelijk dat deze jongeren zo’n verschrikkelijke terreur begaan?

Hoe overstijgt El color del camaleón het persoonlijk vader-zoon verhaal? Wat is de boodschap voor mensen met een ander verhaal?

Andrés Lübbert: Het is belangrijk als een ouder-kind relatie niet vlot toch naar elkaar toe te groeien, met communicatie als sleutelwoord.

En we kunnen, tegen alle hindernissen in, weerstand bieden tegen een geraffineerd machtig apparaat. Het lukte mijn vader. Ze konden hem niet transformeren en hij heeft zijn trauma overwonnen. Hij heeft een gezin gesticht en als cameraman in conflictgebieden belichtte hij voor de wereld andere onrechtvaardigheden.’

‘El Amor es mas fuerte.’ (De liefde is sterker’)

Andrés Lübbert: El amor es muy fuerte. (De liefde is heel sterk.)

El color del camaleón gaat op 7 maart in avant-première in de bioscoop in Antwerpen, Brussel, Gent, Kortrijk, Brugge, Koersel en Heist-od-Berg.
Vanaf 22 maart is de film ook te zien op de documentaire festivals Docville in Leuven en Millenium in Brussel.

www.docpoppies.be
En color del camaleón op facebook
Locaties waar de documentaire wordt vertoond