Joan Clos: ‘Rechtvaardige steden zijn ook meer productieve steden’

‘De stad is meer dan gebouwen realiseren of de economie stimuleren’, zegt Joan Clos. ‘Verstedelijking is vooral een sociaal en politiek gebeuren. Het is de manier waarop de mensen met elkaar samenleven op deze planeet aarde. Het is de kans om samen te werken aan nieuwe, gemeenschappelijke goederen. Urbanisatie is een politiek, sociaal, economisch en cultureel fenomeen.’

Tijdens de eerste Habitat-conferentie in 1976 lag de focus op rurale ontwikkeling, maar de plannen die daaruit kwamen zijn nooit succesvol geweest. Vandaag spreken we over urbanizatie en groeiende verstedelijking. Heeft het platteland afgedaan?

Joan Clos: Ik ben geen ontwikkelingsdeskundige, maar we weten vandaag wel dat voedselproductie niet echt een probleem is – wat wel een probleem is, is de verdeling ervan. Foodsecurity is meer gelinkt aan de distributie dan aan de productie.

Maar neem Brazilië: dat land heeft een immens territorium, een dominante agro-industrie, 4 miljoen landlozen en onleefbare steden, waar mensen terechtkomen in krottenwijken. Dat is toch een ontwikkelingsmodel en een samenlevingsmodel dat haaks staat op duurzaamheid?

Joan Clos: Naarmate het bnp toeneemt in de samenleving, neemt het aantal mensen die werken in de landbouw en mijnbouw af, en neemt de industriële sector toe, en nadien groeien de aantallen in de dienstensector. In de ontwikkelde landen is het aandeel van de landbouwbevolking niet meer dan een paar procent.

Voor ons is het interessant om te zien welke rol urbanisatie speelt in dit proces. Naarmate de evolutie van primaire naar secundaire en tertiaire sector zich doorzet, is er een groeiende vraag naar vorming, en vorming is makkelijker toegankelijk is de stad. 

De overgang van platteland naar stad verloopt niet via een breuk, maar langs een continuüm. Ook in rurale zones is er nood aan stedelijke dienstverlening van hoge kwaliteit; in die zin spreken we ook over de rurale urbanisering. De urbanisering van rurale gebieden brengt diensten mee, brengt faciliteiten mee voor de markt, voor de landbouwproducten, ook landbouw en veeteelt-industrie; stad en platteland zijn een symbiose, dat wordt hoe langer hoe duidelijker.

De actuele verstedelijking is heel vaak “sub-urbanisering”.

Joan Clos: Inderdaad, op heel veel plaatsen zien we gewoon een spontane urbanisering, dat is zo op heel veel plaatsen in de wereld, en dat is historisch gezien heel vaak zo gelopen – maar niet op deze schaal, niet met deze aantallen.

Het is belangrijk te beseffen dat we geen goede urbanisering kunnen hebben, zonder een vorm van welvaartstaat. Want verstedelijking lost de problemen met de verdeling van inkomen en rijkdom niet op, en problemen van sociale solidariteit tussen verschillende groepen van de samenleving. Landen die een politiek voeren van herverdeling van de rijkdom, hebben meestal meer rechtvaardige en gelijkwaardige steden, en dat zijn uiteindelijk ook meer productieve steden.

De staat heeft daarin een fundamentele rol te spelen, zegt u. 

Joan Clos: Inderdaad, de rol van de staat is substantieel. Het grootste deel van de bevolking van de wereld gaat in steden wonen. Dat zal het nieuwe normaal zijn. Wat nog niet wil zeggen dat de stad de problemen van de staat gaat oplossen. Gezondheidszorg, onderwijs, energie, veiligheid, infrastructuur, herverdeling… dat valt onder de bevoegdheid van de staat.

‘Het grootste deel van de bevolking van de wereld gaat in steden wonen. Dat zal het nieuwe normaal zijn’

De stelling dat je met een goede burgemeester alles kan oplossen, klopt niet. Ik ben burgemeester geweest, en ik heb geprobeerd een goede burgemeester te zijn, maar ik heb vastgesteld dat dit niet realistisch is. Het nationale beleid straalt altijd af op de stad, in goede of kwade zin.

Er zijn geen makkelijke oplossingen – de geschiedenis van de mensheid gaat vooruit via evolutie, niet via bruuske veranderingen van het model.

De huidige evolutie baart u wel zorgen?

Joan Clos: Misschien wel, want het nationale niveau zou meer bevoegdheden moeten overdragen aan het lokale niveau. Het lokale niveau heeft bijna overal een tekort aan financiële middelen. De verdeling en inzet van publieke middelen moet herzien worden – want nu moeten steden veel migranten opvangen, terwijl de middelen door de centrale overheid voor andere zaken ingezet worden.

Hoe ziet u de verhouding tussen publieke en private sector? Want u stelt ook dat urbanisering een money making machine is?

Joan Clos: Er is zeker een belangrijke taak weggelegd voor de private sector, dat is het probleem niet. Maar we zien een afname in de capaciteit van de publieke sector, en dat leidt tot afnemende kwaliteit van de verstedelijking. Minder goede publieke ruimte verslechtert ook de functionaliteit van de stad. En dat hypothekeert de mogelijkheden voor economische voorspoed, ook voor privé-initiatieven.

Een andere belangrijke uitdaging is ervoor te zorgen dat steden een kleinere ecologische voetafdruk krijgen. Steden worden verantwoordelijk gesteld voor 70 procent van de broeikasgassen. Er zijn ingrijpende beslissingen nodig van de lokale overheden om te komen tot een duurzame verstedelijking.

De ontwikkelde landen moeten het ritme van de transitie naar een duurzame verstedelijking opdrijven, want het zijn de steden in het Zuiden die vooral getroffen worden door de gevolgen van klimaatverandering.

Dan spreken we vooral over mobiliteit, energie en huisvesting?

Joan Clos: Duurzame verstedelijking begint bij stadsplanning; als je een stad maakt met veel zonering, ga je aan segregatie werken, en dat betekent dan ook dat de mensen heel veel afstand moeten afleggen, van de ene zone naar de andere. Als je een compact model bouwt, met gemengde functies, dan kan je op die manier het aantal verplaatsingen beperken.

Is Europa zich voldoende bewust van deze problematiek en daar ook voldoende mee bezig?

Joan Clos: Er is een diffuus bewustzijn, dat een beslag gekregen heeft in COP21 in Parijs; we moeten het proces verder zetten, maar niet op een manier van stilletjes vooruit te gaan, maar echt met ingrijpendere maatregelen die zorgen voor het koolstofarm maken van de economie.

Want vanuit andere plaatsen van de wereld blijft men wel naar ons kijken

Joan Clos: Inderdaad, want samen met California heeft Europa de hoogste standaarden. We blijven een soort rolmodel.

Latijns-Amerikaanse steden zijn vaak broeihaarden van geweld en onveiligheid.  Die steden verloren hun levenskwaliteit.

Joan Clos: De beschrijving die je maakt, geeft al aan dat het geen lokaal probleem is. De oplossing zal dan ook niet enkel lokaal zijn. Geweld en onveiligheid hebben te maken met ongelijkheid en herverdeling, en dat zijn zaken die je op nationaal niveau moet aanpakken. Dat betekent meteen ook dat de kwaliteit van de verstedelijking samenhangt met de kwaliteit van de nationale regeringen.