Kunstenaar Jonas Staal: 'Terrorisme is geen rechtsstatelijk begrip'

In 2012 richtte de Nederlander Jonas Staal, samen met negen medeleden uit verschillende disciplines, de politieke en artistieke organisatie van de Nieuwe Wereldtop op. De eerste Wereldtop vond dat jaar plaats in Berlijn. Doel: het organiseren van ‘nomadische’ parlementen voor als terroristisch bestempelde en stateloze politieke organisaties. Een organisatorisch huzarenstukje dat hem toch ook al kritiek opleverde van andere kunstenaars, die vinden dat kunst zich moet onttrekken van de politiek.

Volgens Staal komt kunst echter ‘niet uit de heldere hemel vallen’. ‘Als kunstenaar sta je niet los van de politieke context waarin je je bevindt. Punt.’

Ook op puur praktisch vlak waren er al de nodige obstakels; het uitnodigen van groepen die op internationale terreurlijsten staan deed sommige donoren al afhaken. En in een vorige editie werd de organisatie van Staal zelf door de Indiase staat vervolgd wegens banden met terreurorganisaties.

De driedaagse top in Brussel – waar de nadruk vooral ligt op stateloosheid en de verhouding tot democratie – is de vierde editie, na Berlijn, Leiden en Kochi (India).   

Jonas Staal: ‘In de eerste drie edities lag de nadruk vooral op de internationale terreurlijsten en de wijze waarop het gebruik daarvan, in het kader van de War on Terror, tot een soort buitenruimte van de democratie heeft geleid. De War on Terror had tot een situatie geleid waarbij mensen en organisaties geblacklist en buiten de rechtsorde geplaatst konden worden. Van de ene op de andere dag beslist iemand – wie ? – dat een organisatie op die lijst komt. Vervolgens wordt een vervolgingsbevel tegen de leden uitgeschreven, worden paspoorten afgenomen en een reisverbod uitgeschreven, worden banktegoeden bevroren, wordt die organisatie politiek volledig geïsoleerd.

‘Als kunstenaar sta je niet los van de politieke context waarin je je bevindt. Punt.’

‘Wij verkennen, ook in deze editie, hoe kunst een ruimte kan bieden voor de rechtstreekse politieke vertegenwoordiging van deze organisaties. We willen een egalitair platform bieden voor erkende en niet-erkende staten.’

Door met groepen te werken die op internationale terreurlijsten staan, begeef je je op glad ijs. Welke grenzen trekken jullie?
Jonas Staal: ‘In principe hebben we in die eerste edities niemand geweerd. We wilden echt alle organisaties die op internationale terreurlijsten staan uitnodigen, zonder onderscheid. Een aantal voorbeelden: de FARC in Colombia, de communistische paramilitaire groepering New People’s Army in de Filipijnen, de maoïstische Naxalieten in India, de Israëlisch-Amerikaanse radiaal-zionistische Kach, de Tamiltijgers in Sri Lanka, Hezbollah, Al Qaeda…’

Wacht even, hebben jullie Al Qaeda naar een vorige editie gehaald?
Jonas Staal: ‘Nee, we hadden geen contact met hen, noch met Kach, beide organisaties waarmee ik me allesbehalve identificeer. Maar het had gekund. Het ging over het fundamentele principe dat de politiek van blacklisting zelf een radicaal anti-democratische component van onze statelijke politiek vormt.’

‘Laat me even uitleggen: in de Europese Unie is er een commissie die zich ontfermt over het blacklisten van organisaties: de zogenaamde Clearing House.  We weten niet wie in die commissie zit, welke criteria ze hanteren om organisaties toe te voegen of te schrappen op de terreurlijsten. We weten alleen dat ze twee keer per jaar samenkomen, maar we kennen de locatie niet en er zijn geen transcripties van hun vergaderingen.’

Met andere woorden: die commissie wordt niet gecontroleerd?
Jonas Staal: ‘Voor zover wij weten bestaat er geen democratische controle op de politiek van blacklisting, nee. De lidstaten van de EU kunnen mogelijke organisaties voorstellen die volgens hen op de zwarte lijst moeten komen. En dat wordt dan op zo’n vergadering beslist. Maar volgens Jan Fermon, de advocaat van de Filipijnse communist José Maria Sison, grondlegger van de CP, wordt er niet eens discussie gevoerd over de bedreiging van de democratie.’

Om toch nog even terug te komen op de organisaties die jullie uitnodigden: maak je zelf dan echt geen onderscheid tussen een bevrijdingsorganisatie en een terreurgroep die geweld tegen burgers gebruikt?
Jonas Staal: ‘We volgen daarbij een advocaat, Victor Koppe (Koppe werd in Nederland bekend als de “huisadvocaat van terreurverdachten”, td). Hij sprak op onze eerste top in Berlijn namens de Tamil. Zijn stelling is dat er een probleem is met het begrip terrorisme. Het is namelijk een descriptieve term zonder rechtsstatelijke dimensie. Het concept “terrorisme” vertegenwoordigt eerder een criminele dimensie van de staat, die het buiten de rechtsgang om mogelijk maakt tot het ‘buiten’ de democratie plaatsen van individuen en organisaties. Die kunnen zich in een proces of rechtszaak vaak ook niet weren.’

‘Het begrip terrorisme heeft dus wel degelijk gevolgen voor de manier waarop ons juridisch systeem wordt ondermijnd en uitgehold. De Clearing House is daar een goed voorbeeld van: de commissie moet de democratie beschermen tegen bedreiging van buitenaf maar functioneert tegelijk op een absoluut nontransparante wijze. Dat is, denk ik, heel representatief voor hoe staten sinds de War on Terror met potentiële bedreigingen omgaan. Het gevaar bestaat erin dat dit handelen van gewone – misschien onschuldige – burgers potentieel stateloze objecten maakt.’

Wat moet een staat dan doen om haar burgers te beschermen tegen mogelijke terreurdaden? Vind je anti-terreuroperaties tegen teruggekeerde IS-strijders dan niet legitiem?
Jonas Staal: ‘Ik denk allereerst dat we ons moeten afvragen waarom iemand bereid is voor de IS te vechten en hoe de IS tot stand is gekomen. Die is niet uit het niets gegroeid maar heeft een historische grondslag. Het Britse mandaat over Irak, de criminele buitenlandse Irakinvasie in 2003, de rekruteringen van IS in blacksites en de gevolgen van de ontmanteling van het soennitische staatsapparaat van Saddam Hoessein zijn belangrijke bouwstenen voor IS geweest. Voor die bouwstenen zijn westerse staten mee verantwoordelijk. Er moet oog zijn voor de dimensie van sociaal recht, van wraak, die dit geweld impliceert. Daarachter gaat een geschiedenis van vernedering van de islam schuil.’

‘Ik denk allereerst dat we ons af moeten vragen waarom iemand bereid is voor de IS te vechten en hoe de IS tot stand is gekomen.’

‘Dat betekent natuurlijk niet dat de politiek van IS niet evident fout is in haar repressieve, patriarchale en ultragewelddadige uitingen. Maar laten wij niet vergeten dat onder de bommen van westerse vliegtuigen en drones groot leed schuil gaat, misschien niet zo evident en grafisch expliciet als bij een onthoofdingsvideo, maar op enorme schaal en met evenveel pijn en slachtoffers. Staten kunnen geen probleem oplossen dat zij zelf keer op keer creëren. Voormalige Syriëstrijders die geweld plegen bij terugkomst lijken mij evident vervolgbaar zoals elke crimineel dat is.’

Wat heb je van de voorbije tops geleerd?
Jonas Staal: ‘De enorme diversiteit van ideologische oriëntaties en de complexiteit waarin sommige groepen, organisaties zitten, is duidelijk geworden. Terrorisme overkoepelt zowel organisaties die doelbewust met gewapende middelen de legitimiteit van de staat willen ondermijnen, als ngo’s die sociale hulp verlenen in gecontesteerde gebieden.’

‘The Holy Land Foundation was een van de eerste ngo’s die na de invoering van de Patriot Act (na 11/9 in 2001 gestemd, td) werd veroordeeld. De ngo leverde materieel voor de bouw van ziekenhuizen en onderwijsinstellingen, waarvan Hamas gebruik zou hebben gemaakt. Als zodanig werd dat beschouwd als directe steun van een terreurgroep. De grondlegger van The Holy Land Foundation zit een levenslange gevangenisstraf uit. Ik vind dit een zeer sterk voorbeeld over het kafkaiaanse systeem waar organisaties in terecht kunnen komen. Het gaat puur over de schijn van de relatie tot een terroristische organisatie en publiek belang – we hebben hen te pakken.’

Wat moeten we van deze vierde Nieuwe Wereldtop verwachten?
Jonas Staal: ‘We begrepen steeds meer dat de politiek van terreurlijsten eigenlijk draait om het creëren van stateloosheid. We plaatsen groepen en zelfs nieuwe staten buiten het politiek spectrum omdat ons geopolitiek denken op de illusie van statelijkheid berust. De helft van de organisaties die dit weekend spreken, hebben te maken gehad met blacklisting. De andere helft bestaat uit groepen die nooit op een terreurlijst kwamen maar die door hun staat niet erkend worden. Ze kampen met andere uitsluitingsmechanismen.’

Zoals?
Jonas Staal: ‘De Arabische groep Al Ahwaz bijvoorbeeld krijgt in het Perzische Iran op geen enkele manier toegang tot culturele vertegenwoordiging. Een ander interessant voorbeeld vormen de Rehoboth Basters, het nageslacht van de eerste kolonisten in Zuid-Afrika en de inheemse bevolking. Ze eisen nu, vanuit Namibië, erkenning als inheems volk en vechten voor een eigen autonoom gebied in Namibië.’

‘Dat is natuurlijk interessant; zij zeggen dat ze de authentieke kinderen van de kolonisatie zijn. Tegelijk wordt ‘inheems’ als ‘oorspronkelijk’ verstaan: het patent van een volk dat in een bepaald gebied is ontstaan en er altijd steriel heeft geleefd. Maar er is geen volk dat altijd zijn eigen cultuur of eigen plek heeft behouden. Ook binnen tribale gemeenschappen zijn er conflicten en oorlogen, is er overmeestering.

Wat wil je bereiken met deze top?
Jonas Staal: ‘We willen, vanuit de conditie van stateloosheid, kijken welke toekomst het concept ‘staat’ heeft in een tijdperk waarin de staat zich in een veelheid van crisissen bevindt.’

‘De onafhankelijkheidsbewegingen zoals de Basken, de Schotten of de Catalanen hebben daar een evident nationalistisch antwoord op. De vraag is of we echter ook politiek kunnen denken buiten de natiestaat, voorbij de idee van homogeniteit, gedeelde geschiedenis.’

‘Met die vraag in het achterhoofd willen we de modellen leren kennen die stateloze groepen hebben ontwikkeld. De Filipijnse maoïsten hebben vanuit de vrouwenbeweging een sterke emancipatiebeweging doorgemaakt. Zij gaan veel verder in het erkennen van homorechten dan de staat zelf.  Het is een voorbeeld hoe in het proces van stateloosheid een alternatief voor de staat wordt gegeven.’

‘De vraag is of we ook politiek kunnen denken buiten de natiestaat, voorbij de idee van homogeniteit, gedeelde geschiedenis.’

‘Het idee van een staat is een heel theatraal concept. Mijn Libanese vrienden hebben een paspoort en in de hele wereld ambassades die hun identiteit en land vertegenwoordigen. Maar dat betekent geen moer. Negennegentig procent van de tijd krijgen ze geen stempel of een visum, wachten ze maanden om ergens naartoe te kunnen. Dat is anders met een Amerikaans of een Nederlands paspoort.’

Wat je doet als kunstenaar is allesbehalve evident.
Jonas Staal: ‘De westerse kunstwereld zelf staat niet direct open voor wat we doen. Westerse kunst wil zich heel sterk loskoppelen van de politieke werkelijkheid, wil de verbeelding an sich vooropstellen.’

‘Ik erken die scheiding niet omdat ik denk dat politiek en kunst historisch juist inherent aan elkaar verbonden zijn. Op theaterpodia zijn ideeën tot stand gekomen die de wereld en verandering hanteerbaar, handelbaar maken. In het hele proces naar de Schotse onafhankelijkheid waren heel veel kunstenaars actief in het verbeelden van een nieuwe politieke werkelijkheid.’

Kunst kan met andere woorden niet neutraal zijn?
Jonas Staal: (aarzelt toch) ‘Nee, hoe? Neem nu Michaël Borremans die echt een bizarre aanspraak doet op een soort buitenpositie. Ook als schilder die werken maakt die in een meer traditioneel kader thuishoren, kan je je niet onttrekken aan de condities waarin je werkt. Het zijn die condities die bepalen wie je werk koopt, wat je werk waard is enzovoort.’

‘Je bent als kunstenaar volop verbonden aan een economisch en politiek systeem waar je niet buiten kan. Wat mij betreft heeft Borremans een fundamenteel verkeerde keuze gemaakt. Door in een museum in Israël te werken, ondertekent hij een witwaspraktijk van de extreme vormen van ongelijkheid en onderdrukking in de bezette Palestijnse Gebieden.’

New World Summit - Stateless State - Jonas Staal. Van 19 tot 21 september in de KVS. Info en tickets: www.kvs.be