Kader Abdolah: ‘Het is tijd voor echte verhalen van migranten’

Papegaai vloog over de IJssel begint met het verhaal van de Iraanse Memed die met zijn terminaal zieke dochtertje naar Nederland is gekomen, in de hoop een oplossing voor haar te vinden.

Hij krijgt asiel èn een huisje ter beschikking in het gehucht Kalk, in de schaduw van de kerktoren.

Zijn komst wordt gevolgd met wantrouwende maar ook nieuwsgierige blikken van achter de ramen van de keurige huizen van de buren. Na Memed volgen anderen naar de omringende dorpen. Het is het begin van de immigratie van politieke vluchtelingen die via asiel Nederland binnenkomen.

Met Papegaai vloog over de IJssel schreef Kader Abdolah geschiedenis. Hij heeft het niet over de historiek van de grote wereld, wel van de kleine wereld: die van mensen, die zich individueel en in groep moeten leren nestelen in processen van verandering, waarvan migratie er een is.

Herkenning

Wie met dit boek een sociologische kroniek verwacht, vergist zich. Abdolah recupereerde zijn eigen relaas in de verhalen van de personages, die verbonden via hun asiel in het natte Nederland.

Gemigreerd zijn is the common ground voor de personages. Die zoeken allen een manier om zich met de herinneringen van het leven dat ze elders leidden in een nieuw hier en nu in te passen.

De individuele vrijheid lonkt en verborgen verlangens kunnen eindelijk worden toegelaten. En dat is soms even overweldigend en vermoeiend als bevrijdend, zo leren we uit Abdolahs verhalen.

Voorbij het verslag

Eigenaardig genoeg lijkt Abdolah een van de eerste schrijvers die erin geslaagd is om deze verhalen zo herkenbaar neer te zetten.Waarom heeft het zo lang geduurd om nieuwe literatuur te schrijven waarin de personages niet gemigratiseerd zijn, om even een woord van de schrijver zelf te lenen?

‘We wachten al vijfentwintig jaar op de multiculturele samenleving’, begint Kader Abdolah. ‘We bereiden ons al even lang voor op een drama dat zich zal afspelen. Alleen vindt het maar niet  plaats en journalisten en onderzoekers hebben intussen de tijd gehad om verslag te brengen over migratie. Het verhaal is meestal verteld geweest met een zekere afstand, vaak met angst en wantrouwen, en altijd met een zoekende bril: hoe moeten we hiermee omgaan en wat betekent het?’

Het is tijd voor echte verhalen van migranten, verhalen met een lange houdbaarheidsdatum, die ook de volgende generaties kunnen bedienen.

Volgens Abdolah is de tijd van verslaggeving over migratie echter voorbij. Het is tijd voor echte verhalen van migranten, vindt hij: verhalen met een lange houdbaarheidsdatum, die de journalistiek overleven en ook de volgende generaties moeten voeden.

‘Waarom het zo lang duurde voor die verhalen kwamen? In de literatuur heb je tijd nodig om verhalen mee te maken en ze te ordenen. De joden konden hun trauma’s na de Holocaust ook niet meteen opschrijven. Ze hebben moeten wachten om die ervaringen te kaderen, te begrijpen, te plaatsen, vooraleer ze te kunnen opschrijven. Oorlogsromans werden ook niet meteen na de oorlog gepubliceerd. Hugo Claus heeft tot 1983 gewacht om zijn magnum opus Het verdriet van België te schrijven.’

Abdolah wachtte twintig jaar om de impact van migratie te kunnen neerschrijven. Hij schrijft het zelf: hoe de tijd bij ontheemden anders verstrijkt dan bij de oorspronkelijke bewoners van een land. ‘Voor de eersten vliegt de tijd voorbij’, aldus Abdolah. En dus schreef hij drie jaar. De oorspronkelijke 1200 bladzijden reduceerde hij tot de huidige 450 pagina’s van het boek. ‘Elk steentje, elke eend, elk gebouw, elke vrouw’ in de verhalen die hij optekende, kent hij. Dat het zijn taak was om dit te doen, wist hij al lang. ‘Geen Nederlandse of Belgische schrijver kan immers de woonkamer en de gewoonten van een immigrant zo vlot betreden als de immigrant zelf.’

‘Het duurt voor je die afstand en tegelijk die nabijheid kan verenigen. Je moet in je onderbewuste gaan zitten vooraleer er een papegaai tevoorschijn kan komen.’

De vogel als bode

Abdolah gebruikt een even eenvoudige als magische vertelstijl. Zijn verhalen zijn doorspekt met symboolelementen als de rivier en de papegaai. Waar de vogel vandaan komt, weet de schrijver zelf niet. ‘Ik kan alleen maar zeggen dat niets toevallig of vrijblijvend is. De papegaai vertolkt zeker de geest van de Perzische en oosterse literatuur, waar in elk wezenlijk verhaal, vooral in sprookjes, de papegaai opduikt. De vogel is de drager van de wijsheid.’

De papegaai spreekt uit wat niet kan verteld worden, wat de samenleving niet noodzakelijk durft vertellen of wil horen

‘Hij is de bode die de liefde en de goede tijdingen verkondigt. Hij spreekt uit wat niet kan verteld worden, wat de samenleving niet noodzakelijk durft vertellen of wil horen. Wanneer Memed zijn liefde niet durft te uiten aan zijn meisje, neemt de papegaai deze rol over.’

Wanneer de oude papegaai weg is, brengt de rivier een nieuwe papegaai met oude wijsheden. De Nederlandse waterweg wordt het symbool van vertrouwen zoals rivieren dat zijn in het Oosten. Het is de metgezel van de vrouw van de kolonel die de rivier haar geheimen van jaren toevertrouwt en langs de oevers eindelijk kan thuiskomen. Alweer zo’n herkenbaar element: wie kent niet de kalmerende kracht van water?

Abdolah: ‘De rivier luistert geduldig, neemt je geheimen mee. Tegelijk vormt ze een grens tussen de bewoners van deze oever en die van de andere. Gelukkig is er een pont die de verbinding mogelijk maakt. Rivieren vertolken voor mij verleden, heden en toekomst. En ze vormen het geheugen, de archieven van de mensheid. Dat is bijzonder.’

Terugkeer, dat andere verlangen

Terwijl de rivier langs koude Nederlandse velden en wegen blijft stromen, wordt de migratiegolf groter. De verandering gaat niet onopgemerkt voorbij.  Er zijn de golven van solidariteit en openheid van de lokale bewoners. Bijvoorbeeld als Memed wordt opgenomen als autokunstenaar en aanvaard als conciërge van de kerk. Er zijn de golven van engdenkendheid die de openheid weer toedekken, wanneer Nederland vindt dat er ‘te veel asielzoekers’ bij komen. Dat heeft zich volgens Abdolah vertaald in de term ‘allochtoon’, een term van verzet.

Dan worden de bank en de appelbomen bij het graf van Tala, Memeds dochter, voorwerp van een symboolstrijd met de Nederlandse orderegels. Ook de twaalf oude mannen die naar een oosterse gewoonte verzamelen aan de boekhandel worden als overlast ervaren. Terwijl ze eigenlijk op zoek zijn naar een eervolle plek om hun verlangen naar hun herinneringen te blussen.

‘Ik heb altijd bij die twaalf mannen vertoefd, voelde me thuis bij hen toen ik hun wedervaren neerpende. Heel veel van mijn eigen gevoelens en verlangens heb ik aan hen gegeven. Ik sta samen met hen op de brug. Ze vertegenwoordigen de pijn en het verlangen van de eerste generatie migranten.’

Voor 99 procent van de immigranten is het niet meer mogelijk om terug te gaan

Abdolah kent het verlangen van de eerstegeneratiemigrant. Het is een verlangen om terug te keren. Een verlangen dat zo intensief is, zegt hij, dat het hem kan ‘verstenen’. Zelf keerde hij gedurende 26 jaar niet meer terug naar zijn geboorteland, omdat het niet kon en niet mocht en ook omdat hij te koppig was om het hoofd te buigen voor een visum. Maar straks wil hij terug.

‘Het land en zijn cultuur zullen totaal veranderd zijn en ik zal me opnieuw een vreemdeling en een immigrant voelen. Mijn nieuwe migratie zal pijnlijk, zwaar maar ook bijzonder zijn. En ik zal de wereld gezien hebben, de verandering hebben meegemaakt.’

Migratie onomkeerbaar

De huidige migratiegolven die we zien, zijn onomkeerbaar, herhaalt Abdolah meermaals. ‘Mensen die willen emigreren kan je niet tegenhouden. Er komt een moment dat je niet meer slapen kan. Er komt een moment dat je niet meer met je vrouw kan vrijen, dat je je kinderen niet meer kan knuffelen. Er komt een moment dat je hèt gewoon niet meer weet. De geest van de tijd dwingt dan om weg te gaan. Dan moet je gewoon gaan, de psychiaters, psychologen en analisten moeten zich daarover buigen: wat betekent die kracht?’

Na de eerste tien jaar komt die vraag: is het de moeite waard geweest?

Vertrekken betekent ook dat je opnieuw wil thuiskomen. Toch? ‘De eerste generatie komt niet thuis. Dat is het drama van migratie. De eerste jaren draaien om verandering, jezelf een plaats geven in dat veranderingsproces.

‘Na de eerste tien jaar komt die vraag: is het de moeite waard geweest? Ik heb zelf geen spijt, heb beslist dat ik kan en wil terugkeren. Maar de vragen blijven: was het de moeite om de dood van mijn vader niet mee te maken, om zijn graf nooit bezocht te hebben, om niet mee te maken hoe mijn moeder ouder werd. Om mijn vrienden te verlaten, de momenten nog enkel te kunnen koesteren als een verre herinnering?’

Het antwoord op die vragen is ‘ja, het was de moeite waard’, weet Abdolah. Hij had immers het geluk om zich als schrijver te kunnen settelen, om dromen waar te maken. ‘Vooruitgang is de droom van elke migrant’, zegt Abdolah. ‘Dat nastreven was mijn plicht. Maar het is ook genoeg geweest. Ik zou verraad plegen als ik zou blijven, als ik niet terug zou gaan om mijn nieuwe onrust te sussen.’

Verandering

En dan die grote vraag: is de multiculturele samenleving een feit of een mislukking? En is de situatie in Nederland wezenlijk anders dan in België, dat land dat hij ook zo goed kent?

‘België heeft zijn immigranten alle vrijheid gegeven en behandelt hen lief, schenkt hen een deken uit de liefdadigheid. België eist niets. En dat is het probleem.’

‘In Nederland leeft de oude geest van de koopman nog altijd. De Nederlanders hebben duizend jaar gehandeld en contacten onderhouden met de rest van de wereld, ze kennen andere culturen. Ze geloven dat die culturen goud bij zich kunnen hebben maar zijn ook bedacht om niets zomaar weg te geven. Niets is gratis. Ze omarmen en wegen je tegelijk om te zien of je goud hebt meegebracht.’

In Nederland leeft de oude geest van de koopman. Ze omarmen en wegen je tegelijk om te zien of je goud hebt meegebracht.

‘Als je goud hebt, word je binnengelaten, krijg je contacten en hun dochter aangeboden. Het wordt echter moeilijk als ze voelen dat je geen goud bij je hebt.’

‘In Nederland zijn immigranten wel overal aanwezig. Niet zomaar als immigrant. Nee, ze zijn aanwezig: in kranten, universiteiten, de politiek. Neem nu de Koninklijke Luchtvaartmaatschappij.  Het is altijd een boerenbedrijf geweest, beheerd door struise, blonde Heinekendrinkers. Maar zelfs daar hebben ze in de voorbije tien jaar een derde van hun directeurs vervangen door young potentials uit de migratie.’

‘In Nederland heeft elke immigrant – ik heb  het over echte nieuwkomers, geen gezinsherenigers – minstens contact met vier families van lokale Nederlanders. De apartheid die ik in andere landen als Noorwegen, Duitsland of Denemarken zie, bestaat er niet. Migranten verdienen daar beter maar de immigranten en de oorspronkelijke bewoners leven naast elkaar. Ze delen hun kantoor maar na het werk gaat iedereen zijn eigen gang met eigen kranten, eigen televisiezenders. Dat vind ik verschrikkelijk.’

Toch ziet Abdolah de multiculturele toekomst hoopvol tegemoet. Juist omdat migratie niet is tegen te houden, zal de wereld volgen en moeten meedraaien, is zijn motto. ‘Aan de verandering valt niet te ontsnappen. We zijn bezig met elkaar stoten te geven en te beledigen maar ook met elkaar te begrijpen, om onze kinderen samen te laten spelen. We zijn eerste generaties die daar erg mee bezig zijn. Maar mijn en jouw kinderen en hun kinderen zullen die problemen veel minder hebben. Multiculturalisme is een verrijking.’

Papegaai vloog over de IJssel, door Kader Abdolah, is uitgegeven door Prometheus, 447 blzn. iSBN: 978 90 446 2582 0

Dit artikel verscheen eerder op 18 december 2014 en werd opnieuw gepubliceerd als onderdeel van de MO* Must Reads zomerreeks.