Riza Yildirim: ‘Je bent Turk en soenniet, niet Turk en aleviet’

Ik ontmoet antropoloog Riza Yildirim in zijn kantoor in de Tobb Universiteit van Ankara waar hij werkt rond “de verdwenen erfenis van de alevieten”.

Yildirim trekt voor zijn onderzoekswerk de Anatolische dorpen in, op zoek naar “oude alevieten” slash mensen die waardevolle kennis bezitten.

Met hun verhalen en getuigenissen over vroegere alevitische tradities wil Yildirim de vergeten gebruiken van het Turkse alevitisme vastleggen. Dat is nodig, want volgens de antropoloog is vandaag een aanzienlijk deel van de kennis over het traditionele alevitisme verloren gegaan door de verstedelijking, modernisering en secularisering van de vorige eeuw.

‘Met de massale trek naar de stad midden twintigste eeuw, op het hoogtepunt van het Turkse kemalisme (secularisering, td), verloren de alevieten hun religieuze, culturele dorpskader en raakte de alevitische identiteit in een crisis. De alevieten werden al tijdens de Ottomaanse periode (voor de oprichting van de Turkse republiek in 1923, td) vervolgd wegens een afwijkende vorm van geloof. Ze sloten zich aan bij de kemalisten – een veiliger bondgenoot dan de soennieten door wie ze vervolgd waren geweest  – en seculariseerden.’

Identiteitscrisis

De secularisering en de breuk met het verleden leidden tot wat je een alevitische identiteitscrisis zou kunnen noemen, zegt Yildirim. ‘Vandaag is het alevitisme niet zomaar onder een noemer te vatten.’

‘Vraag aan twee alevieten wie moslim is en je krijgt één opgestoken hand en één ontkenning. Voor de ene is het alevitisme een spirituele beweging, gebaseerd op het humanisme van religieuze mystici als Haci Bektas Veli of Pir Sultan, voor de andere is het wel degelijk een religieuze stroming die een meer humanistische benadering van de sjiitische islam beoogt.’

Alevitische revival en groeiende polarisering

Ondanks de verbrokkeling, kende het Turks alevitisme een heropleving. Na de socialistische periode in de jaren zeventig en de staatsgreep van 1980 die daar een einde aan maakte, beleefde het alevitisme in de late jaren tachtig en begin jaren negentig een ware revival.

‘Er onstond een ware zoektocht naar de alevitische identiteit. Verenigingen zoals die van Pir Sultan Abdal werden opgericht. Pir Sultan, poëet, humanist, muzikant en mysticus symboliseerde, met zijn onafscheidelijke saz, het verzet tegen de Ottomanen.’

Binnen het publieke Turkse discours, zeker in de anatolische steden, werd de klemtoon steeds meer op de islam gelegd

Het alevitisme positioneerde zichzelf daarbij eerder als een spirituele beweging dan als een religie, legt Yildirim uit. Alleen bleek dat niet te werken op een moment waarop religie een hogere vlucht nam in het seculiere maar nog steeds gelovige Turkije.

‘De islamitische groepen in Turkije zaten al in de jaren tachtig duidelijk in een groeibeweging. Binnen het publieke Turkse discours, zeker in de anatolische steden, werd de klemtoon steeds meer op de islam gelegd. En die was zonder meer soennitisch.’

‘Ook de alevieten gingen zich meer voorstellen binnen dat religieuze kader, spraken veel meer over het alevitisme als een religie, al vloekt dat tot vandaag. Want voor veel alevieten botsen die oude – transcendente – “formats” eigen aan een religie met hun geseculariseerde visies.’

Tegelijk met die religiegolf groeide de polarisering tussen soennisme en alevitisme. Voor de Turkse soennieten was er maar één religie mogelijk, en dat was duidelijk niet het alevitisme. En net die starre houding en bloedige aanslagen door soennieten tegen de alevieten zoals die in Sivas in 1993, wakkerden de alevitische revival aan.

De alevitische gemeenschap organiseert zich volgens Yildirim steeds beter. ‘Hun stelling is: “we zijn hier, en we willen erkend worden.” Vandaag leeft de alevitische kwestie meer dan ooit.’

Turksheid=soennisme

Turk zijn én aleviet of sjiiet lijkt een contradictio in terminis, zegt Yildirim. ‘De Turkse staat werd in 1923 opgericht en gebouwd op twee principes: secularisme en “Turksheid”. Kortom, binnen het Turkse seculiere staatssysteem zou er geen religieuze parameter mogen zijn voor gebedshuizen op Turkse bodem.’

‘Maar in de praktijk houdt “Turk zijn” ook “soenniet zijn” in. Wanneer je Diyanet (het Turkse staatsdirectoraat voor godsdienstzaken, td) vraagt welke godsdienst het vertegenwoordigt, zal het antwoord zijn: dé islam. Diyanet zal beweren dat het nergens het adjectief “soennitische” aan toevoegt. Alleen worden tot op vandaag geen alevitische – sjiitische – gebedshuizen erkend.’

Dat gebrek aan erkenning is volgens Yildirim het grootste probleem voor de hedendaagse alevieten. ‘De cemevi’s (de alevitische gebedhuizen, td) zijn belangrijke ontmoetingsplaatsen voor de alevieten en hun zoektocht naar en bevestiging van een collectieve identiteit. In de praktijk zien we nieuwe cemevi’s bijkomen, zoals in Ankara en Istanboel, maar tegelijk worden ze niet erkend door de federale overheden. Dat betekent dat de overheid ten allen tijde de bestaande cemevi’s kan ontbinden. Door het centrale instituut van de alevieten niet te erkennen, verzwakt Turkije met andere woorden een hele gemeenschap.’

Alevitische opening

In 2009 wou de regerende AKP een aantal hete alevitische hangijzers bespreekbaar maken en trad in dialoog met de alevieten. De staat organiseerde een aantal workshops en lezingen bedoeld om een opening te creëren en meer te leren over het alevitisme. Spreken van een Alevitische Opening, vindt Yildirim echter een brug te ver. ‘De workshops waren nuttig, leverden lijvige rapporten op. Alleen schepten die nadien stof.’

De klok werd teruggedraaid onder de AKP

De AKP is geen partner gebleken voor de alevieten, vindt de antropoloog. ‘De klok is zelfs teruggedraaid. Voor de AKP in 2002 begon te regeren, overheerste het secularisme in een doorgedreven vorm. Binnen de ambtenarij, zelfs binnen diensten van religieuze zaken, was het verboden om zich openlijk religieus op te stellen. Na die dogmatische benadering maakte de AKP een religieuze opening, maar dus enkel voor de soennitische islam.’

‘Onder de AKP ging de islam steeds meer een belangrijke rol spelen, ook in staatssectoren als het onderwijs. Het aantal imam-hatips (religieuze scholen, td) steeg bijvoorbeeld aanzienlijk, zeker de laatste jaren van de AKP-legislatuur.’

Ingebakken discriminatie

In 2014 lekten opnames van een audiotape tussen Erdogan en de minister van Justitie uit. In een gesprek over de Dogan-zaak (de zaak van de staat versus de onafhankelijke Dogan-mediagroep) werd de alevitische achtergrond van een rechter naar voor geschoven als argument voor zijn uitspraak. Volgens de journalist was dit een bewijs hoe diepgeworteld het anti-alevitisme en de wij-zij-deling ingebakken zit.

‘Ach’, zucht Yildirim, ‘we  hebben audiotapes niet nodig. Het is overduidelijk: de AKP haalde maar weinig alevieten binnen. Enkel voor de recentste verkiezingen ging men nog in allerijl op zoek naar alevitische partners. Maar belangrijker: binnen de bureaucratie worden alevieten systematisch gediscrimineerd. Macht cumuleer je door je te omringen met mensen uit eigen rangen – “ons kent ons” en eigen volk laat zich beter controleren. Dat zijn in het geval van de AKP en de meerderheid soennieten, geen sjiieten.’

‘Alevieten krijgen geen toegang tot de enorme jobmarkt die de staat is, en dus vind je minder alevieten aan het werk hoe hoger je op de personeelsladder gaat zien. Moest de Turkse staat echt seculier zijn en moest de Turkse bureaucratie handelen naar de wet, dan zou er geen discriminatie zijn. Dan kijk je naar vaardigheden, persoonlijkheid en diploma’s.’

Gezi-protesten met alevitische vlaggen

De structurele discriminatie is ook de reden, zegt Yildirim, waarom de alevieten zich massaal aansloten bij de Gezi-protesten in juni 2013, georganiseerd door een urbane, seculiere beweging die gericht was tegen de AKP en haar voorman Erdogan.‘De alevieten deelden de anti-regeringsemoties omdat ze onder de AKP-regeringen de gevolgen merkten van het soennitisch gerichte cliëntelisme.’

‘Door ongelijke kansen werden de Turkse alevieten armer. Binnen de overheidsjobmarkt, in zakendeals en bij de bedeling van overheidsgeldstromen vangen de alevieten bot. Al die mechanismen hebben de ruimte voor alevieten enorm ingekrimpt. Dat is de bron van het alevitische ongenoegen. Los je die discriminatie op, dan zouden de religieuze eisen van de grotendeels geseculariseerde alevieten secundair worden.’

Lees meer over de alevitische kwestie en de pogrom in Sivas in deze reportage.