‘We graven naar de geschiedenis die we zelf kiezen’

Wat is de plaats van het individu in een maatschappij die constant in beweging is? De expo Mystic Transport die nog tot 28 februari loopt in de Brusselse Centrale, verkent de vraag aan de hand van de kunstwerken van de Turkse Gülsün Karamustafa en de Brusselse Koen Theys. In haar video’s, installaties en schilderijen werkt Karamustafa rond culturele verankering versus het idee van verplaatsing, maar ook rond beeldvorming.

Zo zet Karamustafa in haar installatie Etiquette, een tafel klaar van zeven meter lang, gedekt op een manier die de regels van de etiquette net uitdaagt. Met het werk verkent ze de modernisering van Turkije sinds het ontstaan van de republiek in 1923, een weerkerend thema in vele van haar werken.

Gülsün Karamustafa: Het heeft me altijd gefascineerd hoe we die omslag naar modernisering hebben meegemaakt en verwerkt. Etiquette is gebaseerd op een boek dat ik vond in een tweedehandswinkeltje in Istanboel. Het boek was geschreven in het Ottomaanse, dus Arabische, schrift, dat gebruikt werd tot Atatürk in 1923 omschakelde naar het Latijnse alfabet. Het gevolg was dat een hele natie moest beginnen leren en zich moest aanpassen, en het Ottomaanse alfabet gaandeweg gedwongen vergat.

Het heeft me altijd gefascineerd hoe we die omslag naar modernisering hebben meegemaakt en verwerkt

Het boek was gepubliceerd in 1927 en ging over de moderne tafelmanieren met uitbreiding naar de moderne levensstijl. Het was een aanpassing van een heel bourgeois Frans boek uit 1910, geschreven door ene Pierre Lafitte.  In de vertaling ervan vertrok Abdullah Cevdet die de verwestersing mee vormgaf, wel van het Turks standpunt en hield hij rekening dat de Turken zich op een Turkse manier konden aanpassen aan de Europese stijl. De vraag is ook hoever het ganse Turkse volk meeging in die verwestersing. Dat boek bijvoorbeeld bereidde enkel de mondaine klasse in Turkije voor, niet de gewone Turk.

Dat proces van collectief vergeten in Turkije, door die omslag in 1923. Gaat het daar ook over?

Gülsün Karamustafa: Ja, ook dat wil ik aankaarten. Twee jaar nadat de Turkse republiek een feit was, werden alle boeken die geprint waren in het Arabisch in een staatsepot gestopt. De deur ging op slot en de boeken werden nooit meer gebruikt.

Maar net het opgraven van de geschiedenis is iets dat veel Turken bezighoudt vandaag. Toch? Ik hoorde meermaals dat er best veel historici bijgekomen zijn in Turkije.

Gülsün Karamustafa: Klopt. Niet alleen historici doen dat overigens.  Ik vind het intrigerend hoe groepen en individuen binnen één natie op zoek gaan naar de geschiedenis die ze zelf willen. Zo graaft de huidige regeringspartij AKP sterk naar het Ottomaanse verleden. Andere groepen gaan op zoek naar andere interpretaties van de geschiedenis, naar de verre oudheid bijvoorbeeld.

In de recente geschiedenis was jij, tijdens je studentenjaren aan de Academie voor Schone Kunsten in Istanboel, een activiste. Waar draaide die politieke actie rond?

Gülsün Karamustafa: Ook Turkije beleefde een mei ’68. Onze eisen waren niet lokaal maar draaiden om een betere wereld, vrede, beter onderwijs. Ook bij ons, op het einde van de jaren zestig, zagen we de gevolgen van de Vietnamoorlog, de groeiende ongelijkheid tussen werelddelen, hoe migraties op gang kwamen.

Heel veel mensen werden opgepakt en vastgezet in de jaren zeventig

Ik denk dat de Turkse mei-68’ers meer dan elders tegenkanting kregen. Er was behoorlijk wat weerwerk door de militaire oppositie, die kort daarna, in 1971, een militaire coup pleegde. Daarna kregen de mensenrechten in Turkije een stevige deuk. Heel veel mensen, van arbeidersklasse, over studentenactivisten tot de intellectuele elite, werden opgepakt en vastgezet. Zelf zat ik zes maanden en mijn man zat twee en een half jaar in de gevangenis. Daarna kende Turkije een lange periode van repressie.

En ook in  1982 volgde alweer een militaire coup.

Gülsün Karamustafa: Ik ben opgegroeid met drie militaire coups in mijn leven. De eerste was in de jaren zestig, toen ik in het lyceum zat, ik was veertien. De tweede was, zoals gezegd, in 1971 en de derde in 1982. De jaren tachtig waren zo mogelijk nog erger dan de jaren zeventig. Het leger nam opnieuw over en er waren geregeld clashes in de straten van Istanboel.

Je verbleef in de gevangenis en de regering trok  je paspoort zestien jaar in. Hoe beïnvloedde dat jouw leven als kunstenaar en burger?

Gülsün Karamustafa: Het was best een harde, niet altijd fijne tijd. Nadat ik uit de gevangenis kwam, was het niet eenvoudig om een normaal leven te leiden, om een gezin te stichten waren de leefomstandigheden en de toekomst niet duidelijk. Vermits ik geen paspoort had, kon ik het land ook niet verlaten. Maar als kunstenaar ben ik een verhalenverteller en de verhalen vond ik wel als ik rond me heen keek.

Waren de jaren negentig dan een meer relaxte periode?

Gülsün Karamustafa: Het was een nieuwe periode. De jaren negentig volgden meteen op de val van de muur in 1989 en de regimewissel in de voormalige Sovjetunie.

Van de jaren zestig tot de jaren tachtig hadden we altijd in onze eigen Turkse natie geleefd, omringd door de IJzeren Gordijn die ons isoleerde

Turkije had altijd een heel specifieke plek gekend tussen Europa en Azië. Van de jaren zestig tot de jaren tachtig hadden we altijd in onze eigen Turkse natie geleefd, omringd door de IJzeren Gordijn die ons isoleerde. Na de Val van de Muur kregen we als natie en als burgers meer mogelijkheden om onze relaties met de rest van de wereld uit te bouwen. Dus niet alleen Oost-Europa en de ex-Sovjetunie maar ook Turkije beleefde een opening naar de rest van de wereld. We zagen ook hoe die opening nieuwe migratiestromen op gang bracht en hoe het centrum en de periferie zich vermengden.

Na de jaren negentig luidde de AKP alweer een nieuw tijdperk in, nadat ze in 2001 regeringspartij werd tot vandaag. Wat betekende dat voor jou?

Gülsün Karamustafa: Kijk, we hebben zoveel partijregeringen en verschillende bestuursvormen meegemaakt sinds de oprichting van Turkije.

AKP was een nieuwe partij, die op een legitieme manier gekozen was. Toen de AKP aan de macht kwam, betekende dat een nieuwe ervaring voor Turkije. Het was afwachten wat de partij zou brengen, welke politieke en maatschappelijke impact een islamitische partij zou hebben. In de eerste jaren verliep alles rimpelloos  maar nu kunnen we niet meer ontkennen dat er één ding fundamenteel is veranderd. De Turkse samenleving kampt vandaag met een enorme ongeziene polarisering waarbij de altijd aanwezige breuklijnen van Turkije verbleken. De nuance is weggevallen en daar valt niet aan te ontsnappen, iederéén heeft hiermee te maken.

Waar komt die polarisering vandaan?

Gülsun Karamustafa: Het ging geleidelijk aan. Elke stap ging gepaard met een nieuwe staatsvijand of vijandbeeld. Maar de Geziprotesten vormden een belangrijk en cruciaal punt. Het was het ultieme kantelmoment waarop de polarisering heel duidelijk werd.

Er zijn al flink wat moddercampagnes geweest op politiek niveau tussen oude en nieuwe politieke elites. Hoe ga je als burger om met de informatie die je voorgeschoteld krijgt?

Gülsün Karamustafa: We leven natuurlijk in de eenentwintigste eeuw. Die bracht ons een ongelofelijk communicatiesysteem dat je een venster op de hele wereld biedt. Je kan meteen in contact komen met heel diverse sectoren, heel diverse stemmen. Dat is  verrijkend, zeker als je, zoals ik de informatie-arme periodes tijdens de militaire jaren hebt meegemaakt. Tegelijk is het confronterend. Want we krijgen ook behoorlijk wat troep over ons heen, zeker via de sociale media. Die hysterische woordenvloed in een soms enorm brutaal taalgebruik vind ik best beangstigend.

Er is een onontkoombare tegenstelling. Enerzijds is er die vrijheid, anderzijds wordt er sterk gecontroleerd dat wat we zeggen de rode lijnen niet overschrijdt. U kent de situatie van de journalisten en anderen die zijn aangeklaagd omdat ze hun idee uitdrukten en vormgaven. In dat opzicht blijft Turkije trouw aan zichzelf.

Merk je dat als kunstenaar ook hard? Word je soms teruggefloten?

Gülsün Karamustafa: Ik ben zelf nog niet op de vingers getikt omwille van mijn kunst.

Ik kan als Turkse kunstenares gemakkelijk zeggen wat ik wil, maar ik kan de confrontaties niet inschatten, weet niet of men zal reageren. Maar het gebeurt wel degelijk dat kunstenaars geviseerd worden. 

Heel recent, einde december, werden prominente kunstenaars in Turkije gearresteerd en gedetineerd in het Koerdische Sur. Ze namen deel aan een vredesmars van Bodrum tot Dyarbakr. In Sur vroegen ze, samen met een groep demonstranten, het einde van de avondklok in Sur, die al een maand duurde. Hun actie was enkel een wens voor vrede, op een symbolische datum om het zware jaar 2015 af te sluiten. Ze zijn snel terug vrijgelaten maar dit had nooit mogen gebeuren.

Op woensdag 13  januari, om 18u30, organiseert De Centrale Meet the artists met Gülsün Karamustafa en Koen Theys. De expo Mystic Transport loopt nog in het kader van Europalia tem. 28 februari 2016 in De Centrale in Brussel.