Brazilië, tussen mythe en wroeging

Het beeld dat van een land wordt geconstrueerd is bepaald door zowel interne als externe aspecten van dat land. Het uiteindelijke beeld moet ons een voorstelling, een begrip geven van dat land: Italië is zus, Ierland zo, Japan weer zo en Angola nog weer anders. Zelden staan we erbij stil dat achter die voorstelling de neiging kan schuilgaan om het vreemde te domineren en zijn bevreemdende karakter weg te werken door het om te vormen tot iets bekends, iets waarmee we ons kunnen identificeren.

Toen Columbus in Amerika aankwam, noemde hij de mensen die hij daar aantrof “indianen” omdat hij dacht dat hij in Indië was aangekomen. Dat is een duidelijk voorbeeld van het gevaar dat gelegen is in het “identificeren” en definiëren van de vreemdeling die altijd een “ander” is, alsof die ander zou passen in een categorie die bekend en vertrouwd is.

Vandaag kijken wij nog steeds met de ogen van Columbus, wanneer we het onbekende laten samenvallen met het bekende, wanneer we het complexe gelijk stellen aan het eenvoudige en de ander aan onszelf.

Vanwege de diverse identificaties die geleid hebben tot de constructie van “de Braziliaanse mythe” moeten wij onszelf vandaag wel de vraag te stellen wat het precies betekent Braziliaan te zijn.

Tegelijk moeten we ons er goed van bewust zijn dat die vraag erg problematisch is, nu we in het tijdperk van de uniciteit leven. Is het overigens wel zinvol om een specifieke definitie te zoeken voor “de Braziliaan” of “het Braziliaanse  volk”?

Het Braziliaanse volk is cultureel gesproken zo heterogeen dat het zich niet leent voor identificatie.

Trouwens, wat we vandaag “het Braziliaanse volk” noemen, is dat niet een van de volkeren die zich het moeilijkst laten definiëren, aangezien het voortkomt uit verschillende historische, sociale en politieke vermengingsprocessen? Het Braziliaanse volk is cultureel gesproken zo heterogeen dat het zich niet leent voor identificatie.

En ook, de Brazilianen proberen te definiëren als een homogene eenheid, de brasilidade, zou dat niet betekenen dat we volharden in het construeren van een eigen “mythe” als een geforceerde verklaring voor iets wat zich niet laat vatten in zo’n verklaring?

Wie is een Braziliaan?

Juridisch gezien is een Braziliaan iedereen die in Brazilië geboren is of zich naturaliseerde door hier te wonen en de culturele aspecten van het land in zich op te nemen. Wat precies die Braziliaanse cultuur is, is iets complex, want Brazilië is geen uniform land in zijn artistieke expressies, stedelijke cultuur, plattelandscultuur of muziek. Zelfs zijn klimaat en geografie zijn zeer gevarieerd, en precies zo zijn de dagelijkse gewoonten van zijn bevolking dat.

Wat ons bindt is een collectieve wroeging om onze politieke geschiedenis van kolonisatie, slavernij, een dictatuur waarvan we ons minder dan dertig jaar geleden bevrijdden en een democratie in embryonale staat.

De Portugese taal – die minder dan een eeuw geleden tijdens de dictatuur van Getulio Vargas aan verschillende groepen van immigranten werd opgelegd – verbindt ons met dezelfde collectieve wroeging, in een land waar de nalatigheid van de staat analfabeten produceert. We worden verondersteld te houden van de taal van de kolonisatie, terwijl er helemaal geen rekening wordt gehouden met de taal van de immigranten, de inheemsen of de Afrikaanse volkeren die hier niet als immigranten maar als slaven aankwamen.

Er is een ander, minder verheven element dat een zekere homogeniteit geeft aan het Brazilië van vandaag en dat is de cultuurindustrie die wat er mag bestaan aan Braziliaanse (volkse of niet zo volkse) cultuur vermoordt. Die cultuurindustrie heeft hier te lande een vruchtbare bodem gevonden en je daar kritisch over uitlaten is haast taboe.

Wanneer Brazilianen naar het buitenland gaan, verbazen ze zich er niet over dat Brazilië over de hele wereld gezien wordt als het land van carnaval, samba en mooie, makkelijk tot een seksuele escapade te verleiden vrouwen. Als men in het buitenland aan Brazilië denkt, denkt men aan het Amazonewoud, Rio de Janeiro en samba. Soms wordt het geassocieerd met het oerwoud en zijn gevaren, dan weer met zijn paradijselijke stranden en andere troeven van de natuur die toeristen weten aan te trekken.

Het beeld van Brazilië buiten Brazilië is dat van voetbal, een gastvrije en vredelievende bevolking, eenvoudige mensen, sluwe bedriegers en, niet te vergeten, armen “die toch zo gelukkig zijn”.

Het beeld van Brazilië buiten Brazilië is dat van voetbal, een gastvrije en vredelievende bevolking, eenvoudige mensen, sluwe bedriegers en, niet te vergeten, armen “die toch zo gelukkig zijn”. Een land waarin kolonisten en slaven elkaar niet naar het leven staan. Een land waar de mensen het gelukkigst zijn van alle mensen ter wereld, zoals moet blijken uit sommige enquêtes over het vreemde ideaal van het geluk. Men gaat ervan uit dat mensen er goedgeluimd door het leven gaan. Ze protesteren niet, want ondanks een corrupte politiek en bar slechte sociale omstandigheden, die altijd weer misbruikt worden door een of andere industrie van de geweldcultuur hebben ze het temperament niet, zo denkt men, om veranderingen te eisen of om hun lot in eigen handen te nemen en hun leven een andere richting uit te sturen.

Het verdrongen Brazilië

In de voorstelling die zowel Brazilianen als niet-Brazilianen van Brazilië hebben, wordt het land getransformeerd in iets wat het niet is, waarbij de verdrongen werkelijkheid geen rol speelt. Wie kijkt naar het land van de weelderige begroeiing, vergeet de droge gebieden en de steeds verder oprukkende ontbossing die van oerwoud een woestijn maakt. Wie naar de stranden kijkt, vergeet de uitgestrekte landerijen, ingepalmd door de kolonisaties van weleer. Die ziet het land niet dat lang geleden de indianen decimeerde, de indianen die tot op vandaag vermoord worden in conflicten met grootgrondbezitters, in naam van de agro-industrie. Een land dat ook de moorden op vrouwen, homoseksuelen, travestieten en armen verbergt, de smokkel en de drugshandel, en de door duistere bedrijven gecorrumpeerde politici. Een land dat de onwetendheid verbergt, een onwetendheid die algemeen is en dagelijks gevoed wordt door de afwezigheid van een reëel ontwikkelingsproject voor het volk.

Het niet zo carnavaleske en erg gewelddadige Brazilië wordt angstvallig verborgen gehouden. De Brazilianen die in Brazilië wonen accepteren grotendeels de visie die de ander over hen heeft, of die voorstelling nu komt van iemand uit het buitenland, een hoogopgeleide intellectueel of de communicatiemedia die dit gangbare beeld voeden. En iedereen in Brazilië doet zijn best om dat stereotiepe beeld te voeden, aangezien de omstandigheden, zowel cultureel als qua scholing, er niet naar zijn om andere visies over Brazilië tot uitdrukking te brengen.

Willen we dat veranderen, dan moeten we die onderdrukte werkelijkheid in onze eigen cultuur analyseren en de hele symbolentaal overhoop gooien. Dan moeten we ook de indrukwekkende sociale ongelijkheid in ons land onder ogen durven zien, een realiteit die nu onderdrukt wordt door een fundamenteel onderdeel van de mythe, met name de razendsnelle ontwikkeling die het land de voorbije jaren heeft gezien.

Een symbolisch niemandsland

Brazilië is een plek waar elke verklaring op toepasselijk is. Nadat men er een niemandsland van heeft gemaakt in de echte betekenis van het woord – door gebieden van inheemse volkeren in te lijven terwijl nog steeds afstammelingen van deze groepen in leven zijn – is het een niemandsland geworden in overdrachtelijke zin. Iedereen heeft zijn eigen versie van Brazilië. En al die versies – op een kritische uitzondering na – komen overeen met de mythe als een geheel van stereotypen. Zo’n Brazilië dat aan de stereotypen beantwoordt, is ook makkelijker te verkopen dan een complex Brazilië.

De spektakelmaatschappij leeft van de productie van stereotypen en Brazilië is daarin een dankbaar product.

De spektakelmaatschappij leeft van de productie van stereotypen en Brazilië is daarin een dankbaar product. Om dat goed te kunnen verkopen, hoef je het alleen maar te mystificeren en vervolgens zijn contradicties te verbergen.

In het geheel van de stereotypen weegt dat van het “natuurlijke” Brazilië het zwaarst. De industrie van het toerisme vermengde zich met de mythe van het land van de seks als iets heel natuurlijks. Het idee van een prostitutieland zou zelfs niet mogen opkomen, al zien tal van buitenlanders Brazilië als het land van het sekstoerisme, een beeld dat in eigen land door bepaalde personen en instellingen ten zeerste wordt bestreden. De kinderprostitutie waar buitenlanders voor komen, wordt verborgen gehouden, want die schaadt het verkoopbare imago van Brazilië.

Dat hypocriete akkoord werd telkens vooraf bezegeld door stilzwijgen, dat de garantie moet bieden voor het overeind houden en goed functioneren van die algemene nationale mythe.

Het verborgen Brazilië

Vandaag zien we hoe minder gewone aspecten van onze cultuur vroegere begrippen op de helling zetten, zoals het idee van de “hartelijke” Braziliaan, een beeld dat sinds 1936 met het boek Braziliaanse wortels van Sérgio Buarque de Holanda een grote invloed heeft uitgeoefend zowel in wetenschappelijke interpretaties als in de algemene perceptie. Het cliché werd als waarheid geaccepteerd, niemand stelde het ter discussie, behalve de socioloog Jessé Souza, die met zijn boek Het Braziliaanse gespuis. Wie zijn ze en hoe leven ze? een kritische kijk geeft op de constructie van de Braziliaanse mythe zoals gevestigde Braziliaanse sociologen zoals Sérgio Buarque de Hollanda, Darcy Ribeiro, Roberto DaMatta die altijd in leven hebben gehouden.

Jessé Souza formuleert scherpe kritiek op hun visie en stelt dat men de Brazilianen niet meer moet analyseren vanuit het concept van gekoloniseerde volkeren of met een elitair paternalisme. Veel relevanter is het na te gaan hoe de relaties van het kapitalistische productiesysteem in de Braziliaanse samenleving de schrikbarende ongelijkheid produceren die we vandaag kennen.

Jessé Souza heeft het over een overweldigende meerderheid van Brazilianen, meer dan een derde van de bevolking, die in de marge leven, in de favelas, zonder toegang tot enig kapitaal, zelfs niet de elementairste dingen qua onderwijs of sociale voorzieningen, om zo een minimale baan te kunnen bemachtigen die dan weer een kans biedt om in de basisnoden van voedsel en huisvesting te voorzien.

Het ontwaakte Brazilië

Recente enquêtes over de huidige tijdgeest beweren dat de Brazilianen de gelukkigste burgers van de wereld zijn. De ondervraagde Brazilianen spreken over zichzelf zonder na te denken over wat ze zeggen, want ze zijn niet gevormd om hier een mening over te hebben. Precies het tegenovergestelde is naar boven gekomen tijdens de talloze manifestaties van vorig jaar, toen mensen op straat kwamen om politieke en sociale veranderingen te vragen. Duizenden mensen in tal van steden schreeuwden hun frustraties uit.

Vandaag, anno 2014, zetten de mensen hun strijd voort, zo goed en zo kwaad als ze kunnen. Ze moeten het opnemen tegen een politie die bijzonder gewelddadig is, en die de enige arm is van de regering die moet proberen de schijn op te houden en het volk het stilzwijgen op te leggen nu de Wereldbeker voetbal eraankomt. Het volk leeft nog steeds zonder gezondheidszorg, zonder scholing, zonder dat zijn grondwettelijke rechten zijn verzekerd. Mensen eisen scholen “categorie FIFA” en gezondheidszorg “categorie FIFA”. De mensen die in de periferie wonen schamen zich voor hun miserabele huisvesting, maar ze zien geen uitweg om hun leven te veranderen.

De mythe van het voetbal, die een belangrijk deel is van de nationale mythe, is volop uit elkaar aan het vallen.

De mythe van het voetbal, die een belangrijk deel is van de nationale mythe, is volop uit elkaar aan het vallen. Het is waar dat Brazilianen gepassioneerd zijn door het voetbal, maar het is ook waar dat ze dagelijks revolteren tegen de FIFA en de Wereldbeker. Het aantal mensen dat niet wakker ligt van de manifestaties tegen de Wereldbeker is groot, maar we kunnen niet zeggen dat de mensen die van het voetbal houden blij zijn met de overeenkomst die de regering met de FIFA heeft gesloten. Voor velen staat die overeenkomst gelijk aan het verkopen van Brazilië.

Intussen moeten de lagere sociale klassen en zelfs de middenklasse zich door een zware dagtaak worstelen op hun werk of in hun studie. In Brazilië is er een immense groep van arbeiders die studeren aan tweederangs universiteiten. Ondanks heel moeilijke sociale omstandigheden en tegenslagen leveren ze extreme inspanningen, in de hoop hun sociale en economische situatie te verbeteren. De manifestaties van het voorbije jaar maken voldoende duidelijk dat begrippen als hartelijkheid, aanpassingsvermogen en politieke desinteresse niet meer kloppen met het leven dat mensen in Brazilië leiden, gesteld dat deze karaktertrekken ooit al op iets sloegen.

Brazilië voor de Brazilianen

Het is misschien erg ironisch om te zeggen dat de Brazilianen geen beeld hebben van zichzelf, omdat ze permanent tv kijken en de werkelijkheid vermengen met wat ze op tv zien. Maar het is wel een feit dat in juni 2013 de Brazilianen de straat op zijn gekomen voor een schijnbaar heel eenvoudige kwestie: protesteren tegen de prijsstijging met 20 cent van een kaartje voor het openbaar vervoer.

Velen zijn echt geschrokken van dit totaal nieuwe Braziliaanse fenomeen – “het ontwaken van de reus” zoals sommigen het noemen. Die verbazing heeft alles te maken met het feit dat er totaal andere gevoelens en processen werkzaam zijn die zich niet laten vatten in de parameters van hoe de identiteit altijd is omschreven in “essentiële” kenmerken en “natuurlijke” trekken.

Sinds die protesten is er zich in Brazilië een verschuiving in het collectieve zelfbegrip van de Brazilianen aan het voltrekken. Er heerste de algemene indruk – zowel in het collectieve aanvoelen als in menswetenschappelijk onderzoek – dat de mensen wel gelukkig waren met de regering en hun sociale situatie.

De Brazilianen zijn ontwaakt en worden zich bewust van een politieke dimensie die helemaal in de vergetelheid was geraakt, of zelfs verdrongen was. Maar het zou fout zijn dit te interpreteren alsof er nu een “revolutionair bewustzijn” zou zijn gegroeid.

We mogen niet wegmoffelen dat er in het Brazilië van vandaag ook een groeiende fascistische tendens is, van haat jegens de ander, jegens de zwarten, de indianen, de homoseksuelen. Die haat is niet nieuw, maar komt vandaag wel weer onmiskenbaar aan de oppervlakte. We zullen die alleen het hoofd kunnen bieden als we dezelfde helderheid betrachten als waarmee we nu de oude mythen ontmaskeren.

Dit artikel werd gepubliceerd in de tweede editie van MO*magazine